Harbiye Mektebi Nedir, Tarihi Osmanlıdan Günümüze

Harbiye. II. Mahmud zamanında 1835’te subay yetiştirmek üzere açılan askeri mektep.

Harbiye’nin bir müessese olarak kelime anlamıyla birlikte ortaya çıkışı. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından (1826) sonra askerî sahadaki yeni teşkilâtlanmayla ilgilidir. Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye‘nin kurulması ve bu ordunun subay ihtiyacını karşılamak üzere Şehzadebaşı’ndaki Acemi Ocağı Kışlası’nda yaşlan on beşin altındaki gençler için bir talim­gah açılması Harbi­ye’nin başlangıcı sayılabilir. Ancak Osman­lı-Rus savaşı yüzünden bu ilk teşebbüs sonuçsuz kalmıştır. Bazı müellifler, bu mektebin kuruluşunu 1795’te Mühendis-hâne’de yapılan ıslahata kadar götürmek­tedir. Harbiye’nin kurulu­şu konusunda en önemli teşebbüs 1831’-de gerçekleşmiştir. Hassa Ordusu Müşiri Ahmed Fevzi Paşa, Selimiye’deki Mansûre askerleri arasından birkaç yüz kişiyi se­çerek bunları bölükler halinde teşkilâtlan­dırdı. Yaşları on dokuz-yirmi bir arasın­da değişen bu erlere “sıbyan bölükleri” adı verildi. Bunlara diğer erlerden farklı olarak okuma yazma da Öğretiliyordu. Ba­şarılı olanlar onbaşı, çavuş ve mülâzım rütbelerini alarak kıtalara katılıyordu. Sıb­yan bölükleri Harbiye’nin temelini oluş­turduğu gibi bölük erleri de ilk Harbiyeliler sayıldı.

Sıbyan bölükleri kurulurken Avrupa’daki gibi askerî okulların açılması da düşü­nüldü. Hüsrev Paşa, II. Mahmud‘a yazdı­ğı bir tezkirede Fransa’daki Ecole Militaire tarzında bir askerî mektebin açılma­sının ve Avrupa’dan askerî öğretmen getirtilmesinin lüzumunu dile getiriyordu. Teklifi olumlu bu­lan padişah, uzun yıllar Avrupa’da kalmış olan Mehmed Nâmık Paşa’yı Harbiye Mektebi’ni kurmakla görevlendirdi; Ah­med Fevzi Paşa’yı da yanına yardımcı ola­rak verdi. Sıbyan bölüklerinde ders ver­dirmek üzere Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’dan subay istedi. Fakat Mehmed Ali Pa­şa, Mısır’da 1816’da kurduğu Harp Okulu’nda yetişen subayların yeterli bilgiye sahip olmadığını ileri sürerek padişahın isteğini geri çevirdi. Çok geçmeden Mehmed Ali Paşa’nın is­yan etmesi Harbiye’nin açılmasını gecik­tirdi. İsyandan sonra Maçka Kışlası okul haline getirilerek Selimiye Kışlası’ndaki sıbyan bö­lükleri buraya nakledildi (1834). 400 kişi­lik sınıflar, kütüphane, cami. hamam, hastahane, eczahane. matbaa ve mut­fakla donatılan mektebin laboratuvarları için gerekli malzemeler Avrupa’ya sipa­riş edildi. Mektep başlangıçta Ekol Militer, Mekteb-i Ulûm-i Harbiyye. Mekteb-i Fünûn-ı Harbiyye, Asâkir-i Hâssa-i Şâhâne, Mekteb-i Harbiyye-i Mansûrei ve Mekteb-i Hâssa gibi çeşitli adlarla anıldı. Eğitime başladıktan sekiz ay sonra II. Mahmud mektebi ziyaret etti (5 Rebîülevvel 1251/ 1 Temmuz 1835). Bu ziyaret, okulun res­men açılış tarihi olarak kabul edildiği gi­bi adı da Mekteb-i Harbiyye olarak tescil edildi.

Mekteb-i Harbiyye’nin en büyük âmiri mektep nâzın idi, ondan sonra ders nâ­zın geliyordu. Harbiye’nin ilk nâzın olan Mustafa Mazhar Bey zamanında (1834-1836) okul modern bir eğitim kurumu özelliklerine sahip değildi. Öğrenciler hiç­bir eğitim almadan geldikleri için Harbi-ye’de ilk, orta ve lise birinci sınıf seviye­sinde eğitim yapılıyordu. Dokuz yıl süreli olan eğitimin ilk sekiz yılına “birinci mek­tep”, dokuzuncu yılına da “ikinci mek­tep” deniliyordu. Daha ziyade okuma yaz­ma ve ilmihal derslerinin okutulduğu bi­rinci okulu başarıyla bitirenler ikinci okul­da okumaya hak kazanıyorlardı. Burada hendese, fizik, astronomi gibi fen ders­leriyle askerliğe dair uygulamalı bilgiler veriliyordu. Okuldan mezun olmanın şart­ları belirlenmediğinden sınıf geçme yeri­ne yıl ve bitirilmesi gereken kitaplar esas alınıyordu. Böylece bir kitabı bitiren ikin­ciye geçiyor, liyakatini ispat edenler su­bay olarak okuldan mezun ediliyordu. Se­lim Satı Paşa’nın nazırlığı sırasında (1837-1841) mektepte okuyanlar “talebe” ola­rak anılmaya başlandı ve bunların yemek pişirme ve çevre temizliği yapma gibi hiz­metleri diğer askerlere bırakıldı. Avru­pa’dan askeri öğretmenler getirtilerek eğitim sisteminde önemli gelişmeler sağ­landı. Piyadecilik ve istihkâm dersleri­ne ağırlık verildiği gibi 1840’tan itibaren Fransızca zorunlu dersler arasına alındı. Arapça ve Farsça’ya da önem verilerek bu dilleri iyi bilen hocalar Harbiye’ye Öğ­retmen olarak tayin edildi. Bunlardan biri olan Kütahyalı Abdurrahman Fevzi Efendi’nin yazdığı Emsile-i Cedîde ve Mikyâsü’l-lisân kistâsü’l-beyân adlı ders kitapları okul matbaasında bastırıldı. Bu sırada başarılı bulunan altı talebeye mü-lâzim-ı evvel, on sekiz talebeye mülâzım-ı sânî rütbeleri verilerek mektepten me­zun edildi (1841 (Ancak Selim Satı Paşa’-dan sonra mektep nazırlığına getirilen Emin Paşa bu subayları, yeterli bilgi sahi­bi olmadıkları gerekçesiyle talebe olarak tekrar geri çağırdı.

Avrupa’da eğitim görmüş olan Emin Paşa zamanında (1841 -1846) fen ve mes­lek derslerine ağırlık verildi. Emin Paşa. kendisi gibi Avrupa’da okumuş kimseler­le Mühendishâne’de çalışan bazı hocaları Harbiye’ye alarak eğitim kadrosunu güç­lendirdi. Harbiye’nin mevcut durumunu yeterli bulmayan Emin Paşa, yapılması gereken köklü değişiklikler konusunda padişahı ikna etti. Onun gayretleriyle Har­biye’ye hazırlık olmak üzere orta öğretim seviyesinde eğitim yapan askeri idadiler açıldı. Harbiye’deki öğrenciler imtihana tâbi tutularak (Eylül 1845) en başarılıları Harbiye, orta derecedekiler idâdî ve ba­şarısız olanlar da ihtiyat sınıfı öğrencisi kabul edildi. 20 Mayıs 1845 tarihli padi­şah iradesiyle Harbiye’nin Pangaltfda Top­hane Hastahanesi olarak inşa edilen bi­naya taşınması, idadinin de Maçka Kışla-sı’nda Harbiye’nin yerinde öğretime baş­laması kararlaştırıldı. Fakat her iki okul, binalardaki tamir ve tadilât bitinceye kadar Beşiktaş Sahi Isa rayı’ndaki Çinili Köşk’e taşındı. Daha sonra binalarına ge­çen okulların açılışlarını bizzat Sultan Abdülmecid yaptı (10 Ekim 1846). Böylece Harbiye, orta eğitim üzerinde eğitim ve­ren müstakil bir kurum haline geldi. Ay­rıca Bosna ve Bursa’da açılan askerî idâdîlerin eğitim süresi beş. Harbiye Mekte-bi’ndekinin ise dört yıl oldu. Harbiye’nin ilk iki yılı müşterek iken son iki yılı pi­yade ve süvari şubelerine ayrıldı. Bu sınıf­ların üzerinde de beşinci sınıf olarak er­kânıharp sınıfı oluşturuldu. Ordunun kur­may subay ihtiyacını karşılamak üzere açılan erkânıharp sınıfı, Meşrutiyet dö­neminde Harbiye’den ayrılarak Erkânı Harbiyye Mektebi adıyla müstakil bir eği­tim kurumu haline getirildi.

Harbiye Mektebi 1847’den itibaren dü­zenli bir programa kavuştu. Prusya ve Fransa’dan askerî öğretmenler getirildi.

Mektep ilk mezunlarını 1847-1848 öğre­tim yılı sonunda verdi. Mezun olan yirmi dört subaydan beşi erkânıharp kolağalı-ğma terfi ettirilip muallim vekili olarak mektepte görevlendirildi. Kırım Harbi sı­rasında (1853-1856) Pangaltı’daki Har­biye binası müttefik askerlerine tahsis edildiğinden Harbiye Mektebi önce Taş-kışla’ya. daha sonra da Gülhane’deki Tıb­biye binasına taşındı (1858). Fransız Hastahanesi olarak kullanılan Pangaltı’daki bina yangında harap oldu. Sultan Abdü-laziz tarafından yeniden inşa ettirildik­ten sonra Harbiye Mektebi tekrar bura­ya taşındı (1862),

Galib Paşa’nin okul kumandanı olduğu zamanlarda {1863- i 870, 1871, 1873-1874) Harbiye’nin programı yeniden düzenlen­di. Eğitim süresi dört yıldan üç yıla indi­rildi. Beden eğitimi derslerine ve spora önem verildi. Askerî idâdîlere öğretmen yetiştirmek üzere Harbiye bünyesinde “muavin hoca sınıfı” adıyla özel bir okul açıldı. Harbiye’yi bitiren subaylardan se­çerek öğrenci alan bu okulun eğitim sü­resi üç yıldı. Daha çok matematik ve re­sim öğretmenlerinin yetiştirildiği okulu bitirenler yüzbaşı rütbesiyle öğretmen­liğe başlıyordu. Okul 1868 ve 1869 yılla­rında mezun verdikten sonra kapatıldı. Süleyman Hüsnü Paşa’nın kumandanlığı sırasında (1874-1875) ilk defa askerî rüş-diyeler açıldı (1875). Harbiye’de okumak için üç yıl rüşdiye ve dört yıl idâdî eğitimi alma zorunluluğu getirildi. Harbiye yine üç yıl olacaktı ve son bir yılı piyade ve sü­vari şubelerine ayrılacaktı. 1881’de yapı­lan bir değişiklikle rüşdiyeler dört yıla çı­karılırken idâdîler üç yıla indirildi. Bazı dersler hariç Harbiye’de de piyade ve sü­vari şubeleri birleştirildi.

II. Abdülhamid’in paşalık rütbesi vere­rek askerî okullar müfettişliğine getirdi­ği (1882) Alman Goltz Paşa Harbiye”nin eğitim sistemini değiştirdi. Teorik ders­lerin yerini pratik eğitim aldı. Ders kitap­ları yeniden yazdırıldı. Fransız etkisindeki Osmanlı askerî eğitim sistemi Goltz Pa­şa’nın gayretleriyle Alman etkisine girdi. Almanya’da olduğu gibi her ordu merke­zinde birer Harbiye mektebi açılmasına karar verildi. 1904 yılından itibaren Edir­ne, Manastır, Erzincan, Şam ve Bağdat’­ta Harbiye mektepleri açıldı. II. Meşruti-yet’in ilânından (!908) sonra İstanbul dı­şındaki Harbiye mektepleri kapatıldı. İs­tanbul Harbiye Mektebi de lağvedilen Me- kâtib-i Askeriyye Nezâreti’nin yerine ku­rulan Terbiye ve Tedrîsât-i Umûmiyye Mü-fettişliği’ne bağlandı. Askerî rüşdiyelerin eğitim süresi üç yıla İndirilirken askerî idâdîlerinki üç yıla çıkarıldı. Mekteb-i Har-biyye’nin eğitim süresi de iki yıla indiril­di. Tabur statüsünde iken alay statüsüne geçirildi. Vehib Bey’in kumandanlığı za­manında (1909-1912) mektep çağdaş bir eğitim kurumu hüviyetine kavuştu.

Balkan Harbi’nde bazı öğretmenlerle öğrencilerin cepheye gönderilmesi Harbi­ye’de derslerin aksamasına yol açtı. 1912″-de imtihan yapılamadığı için ikinci sınıf öğrencileri subay olamadılar. Ayrıca mek­tep yeni eğitim yılına iki birinci sınıfla baş­lamak zorunda kaldı. Bu durum kıdemli birinci sınıflar arasında huzursuzluk mey­dana getirdi. Bu sırada Almanya’dan ge­len askerî ıslah heyeti Harbiye’de de yeni düzenlemeler yaptı. Mektep yeni kuru­lan Mekâtib-i Askeriyye Umum Müdürlü-ğü’ne bağlandı. Alman Yarbay Back von Erlich umum müdürlüğe ve Harbiye ku­mandanlığına tayin edildi. Harbiye birinci sınıf öğrencilerinin şikâyetlerini gidermek üzere bazı tedbirler alındı. Buna göre bi­rinci sınıfa yeni gelenler normal eğitim­lerini sürdüreceklerdi. Kıdemli birinci sı­nıfların ise hızlandırılmış eğitime tâbi tu­tulup zabit vekili (asteğmen) olarak ordu­ya katılmaları sağlanacaktı. Ayrıca bun­dan böyle idâdî mezunları Harbiye’ye gel­meden önce altı ay süreyle birliklerde er eğitimi göreceklerdi. Ancak bu kararlar uygulanmaya konulduğu sırada sefer­berlik iiân edildiğinden subay ihtiyacını karşılamak üzere yeni bir nizâmnâme neşredildi. “Mekâtib-i Harbiyye’den Ye­tiştirilecek Zâbitan Hakkında Nizâmnâ­me” adını taşıyan bu nizamnameye göre Harbiye son sınıf öğrencileri Temmuz 1914’te subay olarak kıtalara gönderile­cekti. Birinci sınıfın on altı aylık öğrenci­leri, son sınıf derslerini de kapsayan hızlı eğitimden sonra Ağustos 1914’te imtiha­na tâbi tutulup aynı yılın eylül ayında; birinci sınıfın beş aylık öğrencileri ise 1915 Martında yine zabit vekili olarak orduya katılacaklardı. Fakat bu uygulamaya ge­çildiği esnada I. Dünya Savaşı patlak ver­diğinden birinci sınıfın kıdemsiz Öğrenci­leri de kıdemsiz asteğmen olarak mezun edilip Harbiye Mektebi kapatıldı (4 Ağus­tos 1914).

Savaş başladıktan sonra Pangaltı’daki Harbiye binası yedek subay adayları için talimgah yapıldı. Fakat binanın hastaha-ne olarak kullanılmaya başlanması üzeri­ne talimgah Kartal Maltepe’deki Piyade Atış Okulu’na taşındı. Maltepe İhtiyat Za­bit Namzetleri Talimgahı adı verilen bu kurum, savaş süresince yedek subayların eğitim gördükleri bir merkez oldu. Mond­ros Mütarekesi’nden sonra (30 Ekim 1918) lağvedilerek aynı yerde Muvazzaf Zabit Namzetleri Talimgahı açıldı. Yeni talimgahın öğrencileri. Kuleli ve Edirne idadilerinden yeni gelenlerle, 1918 Şuba­tında idâdîyi bitirip talimgaha sevkedi-len ve henüz bitirmeyen öğrencilerden oluşuyordu. Sayıları 600’e ulaşan yeni öğ­rencilerden üçer bölüklü iki tabur teşkil edilerek bunlara Muvazzaf Zabit Nam­zetleri Taburu adı verildi. Sayılan 450 olan eski öğrencilerden de bir tabur oluş­turularak buna da İhtiyat Zabit Nam­zetleri Taburu denildi. Fakat İngilizler’in, Pangaltı’daki Harbiye binasını işgal ettik­ten sonra (13 Aralık 1918) Maltepe taraf­larını da işgale kalkışmaları üzerine Mu­vazzaf Zabit Namzetleri Talimgahı Mal­tepe’den Bostancı’ya taşındı ve bir süre sonra da lağvedildi (5 Ağustos 1919). Ay­nı tarihte Bostancı merkez olmak üzere Suadiye ve Erenköy’de, Edirne ve Kuleli idadilerinden gelen öğrencilerden mey­dana gelen iki bölüklü bir tabur kuruldu ve buna Mekteb-i Harbiyye Taburu adı verildi. Bunlar Harbiye’nin birinci sını­fı kabul edildi. Lağvedilen Muvazzaf Za­bit Namzetleri Tâlimgâhı’nı henüz bitir­memiş olan eski öğrencilerden de bir ta­bur oluşturuldu. Ayrıca daha önceki İhti­yat Zabit Namzetleri Tâlimgâhı’nı biti­remeyenlerden Tâlim Kıtaları adıyla bir tabur daha teşkil edildi. Bu üç karma taburdan da Harbiye Alayı adıyla bir alay kuruldu. Böylece beş yıllık bir aradan sonra Mekteb-i Harbiyye yeniden açılmış oldu.

Harbiye Alayı’nın öğrenci taburu Kuleli’de, diğer iki tabur ise Bostancı’da eği­timlerini sürdürüyorlardı. Bostancı’daki-ler Kasım 1919’da asteğmenliğe yüksel­tildiler. İngilizler’in baskıları sonucu Har­biye Alayı Halıcıoğlu’na taşındı (20 Aralık 1919) ve buradaki Topçu Harbiyesi ile bir­leştirildi. Kuleli’den gelenler Harbiye bi­rinci sınıf, Bostancı’dan gelen asteğmen öğrenciler ise ikinci sınıf kabul edildi. Fa­kat İngilizler’in burayı işgali üzerine okul bir defa daha kapandı (20 Nisan 1920). Öğrencilerin bir kısmı Kuleli’ye yerleşti; ancak İngilizler burayı da işgal edince ön­ce Kâğıthane’de kurulan çadırlara, bir ay sonra da Eyüp’teki İplikhâne’ye nakledildi (I Ağustos 1920). Daha sonra Maçka Kışlası’na taşınan okulun adı Zâbitan Mek­tebi olarak değiştirildi. Erkân-ı Harbiyye-i Umûmiyye Reisliği’ne bağlı olan Zâbitan Mektebi, İngilizler’in Maçka Kışlası’nı iş­gal etmeleri üzerine (12 Eylül 1921) Zey-tinburnu Kışlası’na taşındı ve Ekim 1922′-de lağvedil inceye kadar burada kaldı.

Mekteb-i Harbiyye’nin İstanbul’da ikin­ci defa kapanmasının ardından öğrenci­lerin birçoğu Anadolu’ya geçerek Anka­ra’da Cebeci’de kurulan talimgaha katıl­dı. Âbidin Paşa Köşkü civarındaki bara­kalarda Sınıf-ı Muhtelife Zabit Namzet­leri Talimgahı adıyla 15 Temmuz 1920″-de açılan bu müessesenin amacı Millî Mü­cadele için kısa yoldan subay yetiştirmek­ti. Daha sonra Ankara’da kurulacak olan Harbiye’nin temelini oluşturan bu talim­gahın ilk öğrencileri yedek subay adayla­rından, İstanbul’daki Harbiye’den ve Ku­leli’den gelen öğrencilerden oluşmaktay­dı. Eğitim süresinin bir yıl olduğu talim­gah üç devreye ayrılmıştı. Birinci devre­ye İstanbul’daki Harbiye’den veya daha sonra kurulan Zâbitan Mektebi’nden ge­lenler, ikinci devreye idadilerden ve üçüncü devreye de Kuleli’nin çeşitli sınıfların­dan gelenler alınmıştı. Millî Mücadele’nin kazanılmasında büyük rol oynayan bu tâlimgâh ilk mezunlarını Ekim 1920’de ver­di, daha sonra da Mekteb-i Harbiyye’ye dönüştürüldü (1 Nisan 1923).

Harbiye’nin eğitim süresi iki yıldı. Sı­nıf-ı Muhtelife Zâbitan Namzetleri Talim­gahı ile Topçu Tâlimgâhfnda bulunan öğ­renciler birinci sınıfı teşkil edecek ve 1 Ağustos 1923’e kadar bunlar ikinci sınıfa hazırlanacaktı. Her sınıf bir bölük kabul edildi. İstanbul işgalden kurtarıldıktan sonra Harbiye Mektebi Pangaltı’daki ta­rihî binasına taşındı (17 Eyiüi 1923). Birin­ci sınıfa askerî ve sivil liselerden yeni öğ­renciler alındı. Hava ve kara çeşitli meslek sınıflarına mensup subay adayları Harbi-ye’de toplandı. Ayrıca 1. Dünya Savaşı ve İstiklâl Harbi dolayısıyla eğitimlerini yarı­da keserek orduya katılanlar 1931’e ka­dar Harbiye”de eğitimlerini tamamladı­lar. Harbiye Mektebi İstanbul’a taşındık­tan sonra ilk mezunlarını 1924’te verdi. 1931’de tabur kuruluşundan alay kuru­luşuna geçirilen okulun ikinci sınıfı alayın birinci taburunu, birinci sınıfı da alayın ikinci taburunu oluşturdu. Harbiye Mek­tebi 24 Eylül 1936’da tekrar Ankara’ya taşındı. 1947’de alay kuruluşundan tü­men kuruluşuna geçildi. 1948-1949 ders yılında eğitim süresi, ilk yıl meslek hazır­lama sınıfı olmak üzere üç yıla çıkarıldı. 1951-1952 ders yılında Hava Harp Okulu Harbiye’den ayrıldı. 22 Şubat ve 20-21 Mayıs 1963 olaylarına karıştıkları için Harbiyeliler’in okulla ilişkileri kesildi. Bu sebeple 1963 ve 1964te Kara Harp Okulu mezun vermedi. 1963 yılında okula alı­nan öğrenciler 1965’te mezun oldular. Böylece 1948’den beri üç sınıflı olarak eğitime devam eden Harp Okulu tekrar iki yıla indirildi. Fakat 1970 -1971 ders yı­lında Harp Okulları Kanunu kabul edile­rek öğrenim süresi yeniden üç yıla çıka­rıldı. Bundan dolayı 1970te mezun veril­medi. 1970-1971 ders yılından itibaren fen bilimleri ve sosyal bilimlerle ilgili ders­leri üniversite hocaları vermeye başladı. 1974-1975 ders yılında ise Harp Okulu da diğer yüksek okullar gibi dört yıla çı­karıldı. Öğrenciler birinci sınıfın sonunda bilimsel dallara, üçüncü sınıfın sonunda da askerî sınıflara ayrılmaya başladılar. Kara Harp Okulu, 1931’de inşaatına baş­lanan ve 1936’da tamamlanan Ankara1-daki yeni binasında, Harbiye’den ayrılan Hava Harp Okulu İstanbul Yeşilyurt’ta, Deniz Harp Okulu Tuzla’da, 1846’da Har­biye bünyesinde açılan ve Meşrutiyetten sonra müstakil bir kurum haline getirilen Erkân-ı Harbiyye Mektebi de Harp Aka­demileri Komutanlığı adıyla İstanbul’da Leventte varlığını sürdürmektedir.

TDV İslâm Ansiklopedisi