Hoten Şehri/Bölgesi Tarihi, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Hoten. Doğu Türkistan’ın güneyinde tarihî bir şehir ve bölge.

Çin Halk Cumhuriyeti’nin “Uygur özerk bölgesfnde ve Pamir- Altın dağları silsile­sinin kuzeyi İle Taklamakan çölü arasında yer alır; denizden ortalama 1300-1500 m. yüksekliktedir. Tarım ırmağının kolu olan Hoten Derya’nın orta bölümünde bulu­nan Hoten şehrinin 1980’li yıllardan son­ra 130.000 nüfusa ulaştığı tahmin edil­mektedir. Hoten Derya’ya bağlı kanallar­la sulanan bölge topraklarında meyveci­lik, bağcılık ve pamukçuluk gelişmiştir. Bunların yanında hayvancılık da önemli­dir; Özellikle çevredeki bozkırlarda yayı­lan koyunlardan elde edilen kaliteli ince yünler meşhurdur. Bölgenin en eski ve en önemli iş kolu ise ipekçiliktir; hükümet de bu kola daha fazla önem vermektedir.

Hoten tarih boyunca buradan çıkarılan yeşimle (nefrit, jad) tanınmıştır.

İlk ismi Yotkan olan Hoten, Eskiçağ’-dan itibaren Budist kültürünü Orta As­ya’ya bağlayan en önemli merkezi teşkil etmiştir. Çinliler tarih boyunca buraya büyük önem vermişler ve Türkler gibi kut­sal taş kabul ettikleri yeşim sebebiyle Hotenliler’i daima hoş tutmaya çalışmış­lardır. Öte yandan Hindistan ve Tibet’e yakın olması şehri bir anlamda Orta As­ya’nın merkezi durumuna getirmiştir. Bugünkü Hoten’in 8.5 km. batısında bu­lunan harabelerde yapılan kazılarda çe­şitli manastır kalıntıları ortaya çıkarılmış ve keşiş hücrelerinde Budizm’le ilgili bir­çok Sanskritçe belgeye rastlanmıştır. Bu­rada ele geçirilen küçük buluntular ve duvar resimleri Hint, Çin ve Greko – Budist dinî sanatlarının özelliklerini taşımakta­dır.

Milâttan önce II. yüzyılda Çin’in Roma ve ön Asya kültürlerini tanımaya başla­masıyla birlikte bu yöne doğru istilâlarını geliştirmesi sonucunda hâkimiyetini Ho­ten yakınlarına kadar ulaştırdığı görülür. Bu sıralarda Çin ile Batı âlemi arasında münasebet kuracak olan İpek yolunun açılması ve bir kolunun Hoten”den geç­mesi şehrin önemini daha da arttırmış­tır. O dönemlerde Büyük Hun İmparatorluğu’nun hâkimiyeti altında olduğu anla­şılan şehir milâttan sonra 74 yılında Çinliler’in eline geçmiş, II. yüzyılın başların­da ise bağımsız küçük bir devlet haline gelmiştir. Fakat daha sonra Tabgaçlar’a, onun arkasından da Göktürk Hakanlığı’-na tâbi olan bu devlet, 630’da Göktürk-Ier’in yıkılmasından sonra Çin’deki Tang hanedanlığına bağlanmıştır. Bu dönem­de şehirde Türk âdetlerinin iyice yerleşti­ğini gören Çinliler, halkın yadırgamama­sı için tayin ettikleri valiye bir Türk unvanı vermişlerdi. Hoten’den geçen ünlü Bu­dist rahibi Hsüan Tsang (ö. 664) burayı çok beğendiğini, insanlarının temiz, ah­lâklı ve zengin olduklarını, ilmî mesele­lerle ve çeşitli sanatlarla uğraştıkları gibi eğlenmesini de bildiklerini, mûsiki, şarkı ve rakstan hoşlandıklarını, yün ve deri­nin yanı sıra ipek, beyaz çuha gibi daha değerli kumaşlardan yapılmış elbiseler giydiklerini bildirmektedir. 744 yılında kurulan Büyük Uygur Kağanlığı sınırları­na dahil olan Hoten, bu devirde ve özel­likle bu devletin 840 yılında Kırgızlar ta­rafından yıkılması üzerine bölgenin yo­ğun biçimde Uygur göçmenlerince iskân edilmesinden sonra tamamen Türkleşti; Uygurlar’ın X. yüzyılın sonlarında Karahanlı Devleti’ne bağlanmasından sonra da İslâmlaştı. Hotenliler’in İslâmiyet’le tanışmaları İlk defa, Karahanlılar’ın bu­rayı henüz hâkimiyetleri altına almadık­ları yıllarda Baytaş Mûsâ Kağan’ın gön­derdiği davetçi Ebü’l-Hasan Muhammed b. Süfyân el-Kalamâtî vasıtasıyla 360 (971) yılında olmuştur.

İslâm kaynaklan İçinde Hoten’le ilgili olarak verilmiş en ayrıntılı bilgilere, IV. (X.) yüzyılda yazılmış olan Hudûdü’l-‘âlem’de ve Gerdîzî’nin Zeynü’l-ah-bâr’ında rastlanır. Hudûdü’l-‘âlem’de Hoten hakkında, Türk kabile ve memle­ketlerinin anlatıldığı bölümde değil Çin’in tasvir edildiği kısımda bilgi verilir. Ho­ten’in iki nehir arasında kurulduğundan ve sakinlerinin genellikle ham ipek tica­reti yaptıklarından bahsedilir. Hoten hükümdarlarının kendilerini Türkler’in ve Tibetliler’in beyi olarak tanıttıkları, Çin ve Tibet sınırında oturdukları, nahiyeler­de sorumlu beylerin bulunduğu, bölge­den 70.000 muharip çıktığı ve ayrıca Ho­ten nehrinden yeşim taşı elde edildiği verilen bilgiler arasındadır V. (XI.) yüzyıl müelliflerinden Gerdîzîise Hoten’in Çin sınırında büyük bir şehir olan Kücâ’ya on beş günlük mesafede ol­duğunu, şehirde çok sayıda put bulun­duğunu, şehre Dokuz Oğuzlar’ın hâkim olduğunu, halkın Şamanizm’i benimse­diğini, şehirde iki kilisenin yer aldığını, kuzeyinde müslümanlara ait bir mezarlı­ğın bulunduğunu, ahalinin Araplar gibi giyindiğini, meyve, arpa, buğday, darı, su­sam ve pamuk yetiştirildiğini, çok sayıda dut ağacı olduğunu, ipekçilik yapıldığını ve halkın ipek elbiseler giydiğini, yörede çok sayıda değirmen bulunduğunu ve değirmenlerdeki un eleklerinin ipekten yapıldığını anlatır.

XI. yüzyılın başlarında tamamen Karahanlılar’ın idaresi altında bulunan Hoten, Karahanlı Hükümdarı Yûsuf Kadir Han’­dan sonra üç oğlundan Şerefüddevle Ebû Şücâ’ Arslan Han’ın idaresine bırakıldı. Hoten daha sonra Kjjrahitayların eline geçti. Bölgeye ilk defa 1128 yılında hü­cum eden Karahıtaylar Hoten ile birlikte İmil, Balasagun ve Kâşgar’a da saldırdı­lar. Bu İlk akın Arslan Han Ahmed tara­fından durdurulduysa da iki yıl sonra bu bölgelerin tamamı Karahıtaylar’ın eline geçti. Hârizmşah Alâeddin Muhammed ile Nayman Prensi Güçlüg (Güçlüğ, Küçlük) Karahıtaylar’a karşı bir ittifak yapmışlar­dı. Buna göre Hârizmşah, Karahıtay Hü­kümdarı Gürhan’ı ortadan kaldırırsa Kâşgar ve Hoten’e kadar uzanan topraklar Hârizmşahlar’a verilecekti. Fakat Güç-lüg ondan daha erken davranıp Gürhan’ı esir aldı ve Karahıtaylar’ın başına geçti (1211). Gürhan bu tarihten itibaren üç dört yıl boyunca hasat mevsiminde böl­genin çeşitli şehirlerine düzenli akınlar yaptırarak mahsule el koydu. Açlık ve se­faletle karşı karşıya kalan halk Güçlüg’e boyun eğdi. Daha sonra Kâşgar’a ve ora­dan da Hoten’e giden Güçlüg halka yaptı­ğı baskılan daha da arttırdı. Ezan okun­ması yasaklandı, camiler ve medreseler kapatıldı; halk Budizm’e geçmeye zorlan­dı. Cüveynî’ye göre Güçlüg 3000’e yakın âlim, zâhid ve fakihi kalabalık bir kitlenin huzurunda İslâmiyet’in hak din olduğu­nu ispat etmeye çağırdı; fakat hiç kimse buna cesaret edemedi. Sadece Alâeddin Muhammed el-Hotenî hiç çekinmeden Güçlüg’ün yanına kadar giderek inandık­larını bütün açıklığıyla anlattı. Güçlüg bu beklenmedik tavır karşısında çok öfkelen­di ve Alâeddin Muhammed’i Hoten’deki medreselerden birinin kapısında astırdı. Müslümanları bu durumdan Cengiz Han’ın Cebe Noyan kumandasında gönderdiği Moğol kuvvet­leri kurtardı (1218) Ögedey Han zama­nında (1227-1241) Türkistan, Mâverâünnehir, Otrar, Uygur ülkesi, Hoten, Kâşgar, Cend, Hârizm ve Fergana topraklan Vezir Mahmud Yalvaç ve oğlu Mesud Bey’in idaresine bırakılmıştı. Moğol Büyük Hanı Kubilay döneminde (1260-1294) Muham­med oğlu Satılmış ve Ramazan adlı Ho-tenli Türkler Çin sarayında yüksek me­muriyetler ifa ettiler. Kubilay ile Çağatay Hükümdarı Barak Han arasındaki müca­deleler sırasında Hoten Çağatay kuvvet­lerince yağmalandı (1266) 1270 yılların­da Hoten Kubilay Han’a, Yarkent ise Ça­ğatay Hükümdarı Kaydu Han’a bağlı İdi. Timur 1396’da Hoten ve Çin’e bir sefer yapmayı planladıysa da bu fikrinden vaz­geçip Hindistan seferine çıktı. Daha son­ra Hoten, Endican ve Kâşgar’ı Şâhruh’un oğlu İbrahim Sultan’a verdi. 1419 yılında Timur’un oğlu Şâhruh tarafından Çin’e gönderilen elçi Gıyâseddin Nakkaş, dö­nüşünde eşkıya çetelerinden korktuğu için çölden geçmeyi tercih etmiş, 18 Ma­yıs 1422’de Hoten’e, 13 Haziran’da da Kâşgar’a ulaşmıştı. Timurlular zamanın­da başşehir Semerkant’a Hoten’den el­mas ve yakut gibi kıymetli taşlar getiri­lirdi. Doğu Türkistan, XV. yüzyılın sonla-rıyta XVI. yüzyılın başlarında Çağatay han­ları ile Timur’un ahfadı arasında geçen taht mücadelelerine sahne oldu. Çağatay hanları mağlûp edilip devletleri orta­dan kaldırılınca Sultan Ebû Bekir Duğlat Kâşgar. Yeni Hisar, Yarkent, Hoten ve Kü-câ şehirlerini İçine alan bölgede bağım­sızlığını ilân etti. 1678’de Doğu Türkis­tan’da Hocalar devri başladı ve 1755 yılı­na kadar sürdü. XVIII. yüzyılın ortaların­da Kâşgarlılar Cungarlar’a karşı isyan edince Hotenliler de onlara katıldılar. Fa­kat Hocalar’ın ikiye bölünmesinden son­ra çok geçmeden Çinliler Hoten de dahil olmak üzere bütün bölgeyi ele geçirdiler

1826’da Kâşgar’da Salih Hoca’nın oğlu Cihangir’in başlattığı isyan sonunda Çin-liler’in yöreden çıkarılması üzerine Ho­ten. Yeni Hisar ve Yarkent halkı da Ci­hangir’i hükümdar kabul etti; fakat iki yıl sonra onun yakalanarak Çin’e götürülüp idam edilmesiyle birlikte tekrar esaret altına düştü. Bu sıralarda Hokand hanla­rından Madali diye tanınan Mehmed Ali Han 40.000 kişilik ordusuyla Kâşgar’a yü­rüyerek bura ile birlikte Yarkent, Hoten ve Aksu’yu da Çinliler’den kurtardı. An­cak bu ordu Buhara Hanlığı’nın Hokand Hanlığı’nı tehdit etmeye başlamasından dolayı geri dönmek zorunda kaldı ve kur­tarılan bölgeler tekrar Çinliler’in eline geçti (1831). 1846yılında Muhammed Emin’in (Katta Tora) önderliğinde başla­yan “Bin Yiğit” (bin kişi) İsyanı neticesin­de Hoten Çin hâkimiyetinden tekrar kur­tulma imkânı bulduysa da 1848’de yeni­den Çinliler’in eline düştü. 1861 ayaklan­masının ardından 1864’te ortaya çıkan Doğu Türkistan’daki beş küçük devlet içinde Hoten de vardı. Bu arada Çinliler Hocalar’ı sürgünde tutması için Hokand yöneticilerini ikna etmelerine rağmen Hoca Büzürg ve onun subayı Yâkub Beg’in kendilerine karşı çıkışlarını engelleyeme-diler. 1866-1867’de Yâkub Beg gücünü arttırdıktan sonra Hoten üzerinde de hâkimiyet kurdu. 1877’de Yâkub Beg’in ölümü üzerine Hoten Valisi Niyaz Beg bağımsızlığını ilân etti; fakat harekete geçen Yâkub Beg’in oğlu Beg Kulı Beg’in karşısında yenilerek Çİnliler’e sığındı. Daha sonra Beg Kulı Beg Hoten’den geri çekilince Niyaz Beg tekrar bağımsızlık yoluna gittiyse de Ekim 1877’de Beg Kulı Beg yeniden bölgeyi ele geçirdi. Aralık 1877’de ise Çinliler bütün Doğu Türkis­tan’ı istilâ ettiler.

Çinliler, Doğu Türkistan’ın diğer yerle­rinde olduğu gibi Hoten’de de şiddetli bir baskı rejimi uyguladılar; bu arada bölge­nin bütün tabiat zenginlikleri sömürül-dü. Bu duruma dayanamayan Doğu Tür­kistan Türkleri, 1931’deKumul’da (Hami) bir direniş başlattılar ve 1933 yazın­da Hoten halkı da onlara katıldı. Meh­med Emin Buğra liderliğinde başlatılan bu hareket sonucunda Doğu Türkistan Türk İslâm Cumhuriyeti kuruldu (Kasım 1933). Ruslar’ın ve Çinliler’in ortak hü­cumları sırasında birçok katliam yapıldı; ancak yine de Doğu Türkistan’ın istiklâl mücadelesi 1949’daki Çin Halk Cumhu-riyeti’nin işgaline kadar sürdü. Bu tarihten sonra komünist idareyle yönetilen Hoten 1955’te o yıl kurulan ve yeni toprak anla­mına gelen “Sinkiang Uygur Özerk Bölgesi’ne dahil edildi.

Hoten’de yeni Çin idaresine karşı bazı ayaklanmalar olmuşsa da herhangi bir başarı sağlanamamıştır. Bunların ilki 15 Kasım 1955’te gerçekleştirildi. Fakat ha­reket, isyan edenlerin tarafında görünen bir Çinli albayın hazırladığı tuzak sonucu kısa zamanda bastırıldı ve yakalanan li­derler idam edildi. Bu isyandan sonra Hoten’e yapılacak yatırımlar on yıllık bir süre için durduruldu ve buradan yüksek okullara kabul edilen öğrenci sayısı azal­tıldı; ayrıca halkın diğer şehirlere gidiş gelişi kısıtlandı. Bütün bu tedbirlere rağ­men 1958’de iki ayaklanma daha mey­dana geldi; fakat yine herhangi bir başa­rıya ulaşılamadı. Nisan 1962’de Karakaş kazasında Tursun Hafız tarafından kuru­lan Şarkî Türkistan Partizanları adlı teş­kilâtın üyeleri faaliyete geçemeden yaka­landılar.

Hoten, âlimleri ve faziletli insanlarının çokluğuyla meşhurdur. Hotenî (Hutenî) nisbesiyle tanınan bu âlimlerden biri Haccâc el-Hotenî diye bilinen fakih Süley­man b. Dâvûd el-Hotenî’dir. Kadı Cemâ-leddin Mehmed el-Hotenî de Anadolu Selçuklu Hükümdarı IV. Kılıcarslan’a ve­zirlik yapmıştır.

Hoten belgelerinde Kara Tatarlar, Şato ve Çumul aşiretleriyle birlikte Lob- Nor ve Kansu arasında yaşayan kabilelerden bah­sedilmektedir. Ali Şîr Nevâî, Ferhöd ü Şîrîn adlı eserini Hârizm ve Hoten Türk­leri ile Çinliler’in arasında geçen bir hikâ­ye şeklinde kaleme alrnjştır. Anadolu Sel­çuklu Hükümdarı IV. Ktlıcarslan, 1256’da Karakorum’a Moğol kağanının huzuruna gittikten sonra dönüşünde ağabeyi 11. Keykâvus’a gönderdiği mektupta Hoten’­den geçtiğini söyler. İlhanlılar dönemin­de Hotenli maliye memurlarının Diyarbe-kir bölgesine getirildiği ve Kâşgarlılar’la Hotenliler’in Kayseri. Konya ve Niğde ta­raflarına yerleştirildiği bilinmektedir.

Halısı, cevizi ve yeşim taşı çok meşhur olan Hoten’de metal ve değerli taş İşlemeciliği gelişmiştir. Çok eski tarihlerden beri sulu tarım yapılan Hoten’in başlıca ürünleri buğday, mısır, pirinç ve darıdır. Ayrıca dut, pamuk ve çeşitli meyveler yetiştirilir. İpekli kumaş dokumacılığı da yaygındır. Hoten’e ipek böceği kozası ilk defa Çinli bir prenses tarafından gizlice getirilmiş ve halk ipekçiliğe ilgi göster­miştir. Bölgede çıkarılan koyu yeşil kahverengi damarlı süt beyazı yeşimi bütün Türkler kutsal saymışlar ve kılıçlarında, kemerlerinde, atlarının koşum takımla­rında düşmana galip gelecekleri inancıy­la kullanmışlar, ayrıca bu konuda Çinliler’e de örnek olmuşlardır. “Yağmur taşı” da denilen bu taşın şaman tarafından su­ya atılması halinde yağmur yağdırdığına inanılırdı.

Hoten, klasik Türk ve İran edebiyatla­rında Hoten veya aynı bölgede bulunan Hıtay (Hıtâ, Hatâ) dolayısıyla misk(müşg) ve âhu kelimeleriyle tamlamalar kuru­larak (müşg-i Hoten, âhû-yi Hoten) sık sık anılır. Hoten bölgesinde sürüler ha­linde yaşayan bir tür âhu (misk ahusu, âhû-yı misk) bulunur ki yılda bir defa gö­beğinde biriken donmuş pıhtı halindeki nâfeyi düşürür. Kara renkli bu nâfe, koz­metik sanayiinde de kullanılan miskin ham maddesi olup ahuların Hoten böl­gesindeki lâle ve sünbülleri otladıklan için bu güzel kokuyu meydana getirdik­lerine inanılır. Hoten ahularının misk ile olan bu münasebeti, klasik Türk şiirinde sevgili ve onun gerek renk (siyah) gerek­se koku yönünden miski andıran zülüfle­rini temsil eder.(Bir rütbe müşgrîzdir ki züİf-i muanberi Reşkiyle nâfe-i Hoten’in bağrı hûn olur -Mesîhî) Bazan coğrafî bir bölge olma özelliği yahut “hatâ” keli­mesiyle cinas oluşturması vesilesiyle de anılan Hoten çekik gözlü, acımasız savaşçıların yurdu olarak da anılır Kanına âşıkın susamış­tır Hıtâ gözün/Fesh-i azîmet etme ki fik­rin hatâ değil -Nesîmî-t.

TDV İslâm Ansiklopedisi