İnaloğulları Beyliği Tarihi, Eserleri, Hakkında Bilgi

İnaloğulları, 1098-1183 yılları arasında Diyarbekir'de egemenlik süren bir Türk beyliğidir.

Suriye Selçuklu Sultanı Tâcüddevle Tutuş, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah'ın ölümü üzerine (485/1092) saltanatı ele geçirmek amacıyla mücadeleye başlamış ve son Mervânîemîri Nâsırüddevle Mansûr'un geri dönüp idareyi ele aldığı Âmid (Diyarbekir) ve çevresine de hâkim olmuştu (486/1093). Tutuş, oğlu Dukak'ın atabeyi Zahîrüddin Tuğtegin'i bölge genel valiliğine atadı. Ancak Tutuş'un saltanat iddia edenlerden Berkyaruk'la Rey yakınında yaptığı savaş ve hayatını kaybetmesi (488/1095) sonrasında Güneydoğu Anadolu bölgesinde birçok küçük Türk beyliği kuruldu; bu dönemde Türkmen beylerinden Sadr da Âmid'de hüküm sürmeye başladı. Sadr'ın ölümünden sonra yerine, beyliğe adını veren ve asıl kurucusu sayılan kardeşi (veya oğlu) İnal geçtiyse de (491/1098) kısa bir süre yaşadı ve oğlu İbrahim tahta çıktı. Beylik bu dönemde, Tutuş'un ölümünden sonra ikiye ayrılan Suriye Selçukluları'nın Dımaşk kolunun meliki Dukak'a tabi oldu.

İbrahim, Musul Emîri Kürboğa tarafından Haçlılar'a karşı yapılan ve başarısızlıkla sonuçlanan Antakya'yı kurtarma harekâtına katıldı. Ardından Kürboğa Âmid'i ele geçirmek istedi ve İmâdüddin Zengî ile birlikte kuşatma başlattı (494/1101). Ancak şehir Sökmen b. Artuk'un yardımı ve özellikle surlarının sağlamlığı sayesinde kuşatmadan kurtuldu. İbrahim, Büyük Selçuklu tahtını ele geçirme mücadelesine girişen Muhammed Tapar'a, daha sonra da Anadolu Selçuklu Devleti'nin idaresini sağlamak için Sultan I. Kılıcarslan'a tabi olmak zorunda kaldı. Ancak Kılıcarslan'ı, Büyük Selçuklu Emîri Çavlı ve müttefiklerine karşı Musul hâkimiyeti için savaşta terketti ve yenilen Kılıcarslan Habur Irmağı'nı geçmeye çalışırken boğuldu (500/1107). İbrahim, sultanın ölümünden sonra bir süre bağımsız kaldıysa da Ahlatşahlar beyliğinin kurucusu Sökmen el-Kutbî'nin Silvan'ı alması üzerine (502/1108-1109) diğer bölge emirleri gibi onun tabiiyetine girdi; bir yıl sonra da vefat etti.

Emîr İbrahim'in ölümüyle beyliğin başına oğlu Sâdüddevle İl Aldı geçti (503/1110). İl Aldı, saltanatının ilk yıllarında Ahlatşahlar'ın aleyhine topraklarını genişletti ve Haçlılar'a karşı düzenlenen Selçuklu seferlerine katıldı. Güneydoğu Anadolu bölgesine hâkim olmaya çalışan Musul Emîri İmâdüddin Zengî'ye karşı Mardin Artuklu Emîri Timurtaş ve yeğeni Hasankeyf Artuklu Emîri Dâvud ile ittifak yapan İl Aldı başarılı olamadı; ayrıca Zengî'nin kuşatmasını da engelleyemedi. 536 (1142) yılında ölen İl Aldı'nın yerine oğlu Şemsülmülûk Mahmud geçti; ancak beyliğin idaresini Vezir Nîsanoğlu Müeyyedüddin aldı. Güneydoğu Anadolu bölgesine yeniden hücum eden Zengî, Ergani, Hâlâr, Tulhum, Çermük gibi kaleleri ele geçirdi (538/1144). 541 (1146) yılında öldükten sonra kaleler Hasankeyf Artuklu Emîri Fahreddin Karaarslan tarafından işgal edildi. Emîr Mahmud, beyliğinin bekasını sağlamak amacıyla Artuklu Tîmurtaş'in kızı Safiye Hatun'la evlendi (543/1148); ancak gelinin ölümü üzerine anlaşmayı bozdu. Timurtaş, Âmid'i kuşatıp çevresini yağma ve tahrip etti. Vezir Nîsanoğlu Müeyyedüddin'in ölümünün ardından oğullarından Ebü'l-Kâsım Ali vezir olarak beyliği yönetirken diğer oğlu Ebû Nasr Eğil Kalesi'nde hüküm sürdü. Hasankeyf Artuklu Emîri Fahreddin Karaarslan diğer Türkmen beyleriyle birleşerek Âmid'i kuşattı ve bu durum üzerine Emîr Mahmud, Ebü'l-Kâsım Ali ve Ebû Nasr, Dânişmendliler'in lideri Yağıbasan'dan yardım istediler. Yağıbasan'ın müdahalesiyle kuşatma kaldırıldı. Fahreddin Karaarslan'ın ölümünden sonra yerine geçen Nûreddin Muhammed, kayınpederi Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıcarslan ile arası açılınca Selâhaddin-i Eyyûbî'ye tabi oldu ve Âmid'i ondan aldı. Böylece İnaloğulları Beyliği tarihe karışmış oldu.

İnaloğulları döneminde Âmid kültür, ticaret ve imar faaliyetleri açısından oldukça gelişmişti. Dokumacılık özellikle gelişmiş olup, şehrin halı, kumaş ve bezleri ünlüydü. Ayrıca Ergani ve Zülkarneyn kaleleri civarında zengin bakır madenleri işletiliyordu. İl Aldı ve Emîr Mahmud'un eserleri arasında ulu cami ve sur üzerinde tamir kitabeleri bulunmaktadır.