Kanpûr. Hindistan’ın Utar Pradeş eyaletinde bir şehir.
Eyaletin başşehri Leknev’in (Lucknow) 70 km. güneybatısında ve Ganj nehrinin sağ kıyısında kurulmuştur. Utar Pradeş’in en büyük şehirlerinden biri olan Kanpûr (Cavvnpore) aynı zamanda adını verdiği idarî birimin de merkezidir.
Kanpûr, XVIII. yüzyılın başlarına kadar küçük bir kasaba iken 1 765’te Evedh Nevvâbı Şücâüddevle’nin İngilizler tarafından mağlûp edilmesiyle stratejik bakımdan önem kazandı; bu arada Avrupalı tüccarların da iigisini çekti ve burada çeşitli ticarî temsilcilikler açıldı. 1801’de Evedh Nevvâbı Ali Han’la yapılan bir antlaşma sonucunda şehri ele geçiren İngilizler, burayı kısa zamanda bölgenin başlıca askerî merkezi haline getirdiler. 1857′-deki sipahi ayaklanması önce burada başladı; Nana Sâhib. Tantiya Tope, Azîmullah Han ve Jwala Prasad’ın önderliğindeki Hintli askerlerle İngilizler arasında şiddetli çarpışmalar oldu ve bu arada karşılıklı katliamlar yapıldı. Nana Sâhib, 7 Haziran 1857’de bağımsızlıklarını ilân ettiyse de çok geçmeden yetişen takviye kuvvetleriyle İngilizler şehrin hâkimiyetini tekrar ele geçirdiler. 1913’te şehir, yol yapımı gerekçesiyle Kanpûr Camii avlusunun bir kısmının istimlâk edilmesi üzerine, müslümanlarla İngilizler arasında günlerce süren ve yirmi civarında müslümanin öldürülmesiyle sonuçlanan kanlı sokak çatışmalarına sahne oldu. Kanpûr Camii hadisesi adıyla bilinen bu olay, Hindistan’da İngilizler’e karşı oluşan muhalefetin güçlenmesine büyük katkıda bulunmuştur.
Kanpûr’da XIX. yüzyılın ikinci yansında hızlı bir gelişme oldu. Özellikle İngilizler tarafından tekstil ve deri sanayiinde yeni atılımlar gerçekleştirildi: şehrin çevresindeki tarımda da ilerlemeler kaydedildi. Bugün önemli bir karayolu ve demiryolu kavşağında yer alan Kanpûr. Kuzey Hindistan’ın en gelişmiş sanayi ve ticaret merkezi olmasının yanı sıra bir eğitim ve kültür merkezi durumundadır. Harcourt Butler Technological Institute, AgrİcuI-tural CoIIege, Indian Institute of Technology, Medical College, National Sugar Institute ve Government Textile Institute gibi Hindistan’ın tanınmış yüksek eğitim kurumlan buradadır. Kanpûr, 1991 verilerine göre 2.418.447 olan nüfusu ile Hindistan’ın sekizinci büyük şehridir ve özellikle çok sayıdaki tapınakları ve yakınında bulunan Bithur harabeleriyle Hindular için kutsal kabul edilen bir yerdir.
TDV İslâm Ansiklopedisi