Kulaç. Metrik sisteme geçilmeden önce özellikle denizcilikte kullanılan bir uzunluk ölçüsü.
Türkçe kol ve açmak kelimelerinden meydana gelen, halk ağzında aslına uygun olarak kolaç şeklinde söylenen Kulaç, tabii bir uzunluk ölçüsü olup yanlara açılmış iki kolun orta parmak uçları arasındaki mesafeyi ifade eder. Tarih boyunca eski ön Asya uygarlıkları, Yunanlılar ve Romalılar başta olmak üzere hemen hemen bütün dünya milletleri tarafından suların derinlikleriyle minare, kumaş ve halat gibi şeylerin uzunluklarını ölçmede kullanılmıştır. Ancak kişiden kişiye değiştiği için parmak, kabza, karış, ayak, arşın, adım vb. diğer tabii ölçü birimlerinde olduğu gibi sabit bir kulaç boyu tesbit edilememiştir. Farsça’ya kulaç, Bulgarca gibi bazı Balkan dillerine kolaç şeklinde geçen kelimenin Arapça’sı bâ Farsça’sı bâzdır.
Eski İbranî kulacı 1.8 m., Grek kulacı 1.88 m. olarak hesaplanmaktadır. “Dend” adı verilen Hint kulacı da [4 arşın = 96 parmak = 768 arpa] bunlara yakın bir değere sahip olmalıdır.
Bâcî (ö. 474/1081) kulacın 4 arşın kadar olduğunu bildirir. Ali b. Osman el-Mahzûmî’ye göre (ö. 585/1189) hable esas teşkil eden Mısır kulacı 3 arşındır. Şeyhürrab ve ed-Dimaşki (ö. 727/1327) kulacın arşına denk geldiğini söyler. Ebü’l-Fidâ’nın (ö. 732/1332) Takvîmü’l-büldan’ının bir nüshasına düşülen derkenardaki bilgilerden şu eşitlik elde edilmektedir: 1 kulaçibâ’) = 4 arşın = 96 parmak = 672 arpa = 4704 katır kuyruğu kılı. Ancak üç kaynak da arşının cinsini vermemektedir. Walter Hinz söz konusu arşını şerl zira olarak yorumlamakta, kulacın değerini de 199,5 cm. (?) olarak vermektedir. Fakat onun bu bilgi için kendisine atıfta bulunduğu Takvîmü’l-büldân mütercimi Joseph T. Reinaud ilgili arşının cinsini belirtmemektedir. İbrahim Süleyman el-Âmilî de kulacın 4 el arşınına eşit olduğunu kaydeder. Ebü’l-Fazl el-Allâmrnin bildirdiğine göre XVI. yüzyılda Hindistan’da 1 kulaç = 4 arşın (gez) = 96 parmak (engüşt) = S76 arpa = 3456 katır kuyruğu kılı idi. XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde kullanılan kulaç için şu eşitlik verilmektedir: 1 kulaç = 2,5 zira (pik) = 5 kadem = 60 parmak= 600 hat = 30.000 nokta. 20 Ce-mâziyelâhir 1286 (27 Eylül 1869) tarihli Mesâhât ve Evzân ve Ekyâl-i Cedîdeye Dair Kanunnâme ile belirlenen değerlere göre 2,5 piklik kulacın metrik karşılığının 1,895 m, olduğu anlaşılmaktadır. George Young 1890’lara ait 5 kademlik (= 60 parmak) kulacın boyunu 1,7 m. olarak verir Osmanlı kulacının 2 mimar arşınına tekabül ettiği de söylenmektedir ki buradan (= 2 x 0,758 -) 1.516 metrelik bir kulaca ulaşılmaktadır.
XVIII-XIX. yüzyıllara ait Tunus kulacı her biri 24 parmaklık 4 Arap arşınına, yani yaklaşık 1,92 metreye tekabül ederdi. John Gordon Lorİmer, XX. yüzyılın başlarına ait Bahreyn kulacının her biri 18.7S inç (İngiliz) uzunluğundaki 4 arşına eşit olduğunu bildirir ki bu da 1,905 m. civarındadır. Manco Vekov Bulgaristan kulacını 2,134 m. olarak tes-bit etmiştir. Walter Hinz, XX. yüzyılın ilk yarısına ait Mısır kulacının 4 marangoz arşınına, yani yaklaşık 3 metreye eşit olduğunu bildirmektedir.
TDV İslâm Ansiklopedisi