Kumuklar. Dağıstan’da yaşayan müslüman bir Türk kavmi.
Etnik menşeleri konusunda farklı görüşler ileri sürülmekle birlikte genelde Oğuz ve Kıpçak Türkleri’nin karışmasıyla ortaya çıkan bir kol olduğu kabul edilir. Kumık, Kumıh, Kumuh, Gumıkve Gumuh şekillerinde de yazıldığı görülen ismin geçtiği en eski kaynak bir bey adı olarak kaydedildiği Dîvânü Lugati’t-Türk’tür. Bazı araştırmacılar, Kumuk adının Kazı (Gazi) Kumuklar’ın (Lekler) yoğun biçimde bulundukları Kumuk kasabasından geldiğini söylemişlerse de bu mesele henüz bir çözüme kavuşturulamamıştır. Kumuklar, Dağıstan Cumhuriyeti’nin kuzeydoğusunda Hazar denizi sahili boyunca yüksek kesimlerde yaşamaktadır. Bir kısmının Sovyetler Birliği döneminde Türkiye, Çeçenistan, Kuzey Osetya, Suriye ve İran topraklarına göç ettiği bilinmektedir. Kumuklar, Dağıstan’da başta Mahaçkale olmak üzere Temürhan-Şura, İzberbaş, Kaspiysk, Kızılyurt, Hasavyurt ve Kızılyar gibi şehirlerde otururlar; bunların nüfusu 251.000 (1996), Dağıstan dışındakilerin nüfusu ise 100.000 civarındadır.
Kumuk tarihi Kafkasya’da bulunan birçok etnik grubun tarihiyle iç içedir. Mîlâdî VII. yüzyılda bölgenin Hazar Devleti sınırları içinde kalmasıyla birlikte Oğuz-Kıpçak boylarının kaynaşması sonucunda teşekkül eden Kumuklar’ın XII. yüzyılda, buranın önceki sakinleri olan Kazı Kumuklar’ı dağlara sıkıştırarak bu toprakları kendilerine yurt edindikleri söylenmektedir. Hazarlar’ın yıkılmasından sonra Kumuklar’ın kurduğu ilk siyasî birlik “şam-hallık” denilen feodal bir beylik hüviyetindeydi ve sınırlan güneyde Derbend’-den kuzeyde Kabartay’a kadar uzanıyordu. Evliya Çelebi bu beyliğin topraklan için “Kumuğistan” ve “Dağıstân-ı Kumuk” tabirlerini kullanmıştır. Şamhal dağlık bölgede ikamet ederdi. Şamhal Çoban’ın 986’da (1578) ölümü üzerine yerine geçen oğlu Sultan But zamanında idare merkezi Temürhan – Şura’ya nakledildi. Bu beyliğin Dağıstan’ın en kuzeyinde yer alması, Kazan ve Astarhan hanlıklarının yıkılmasının ardından daha güneye inme fırsatı bulan Ruslar’la Kumuklar’ın karşı karşıya gelmesine yol açtı. Kumuklar, 1586 yılından itibaren başlayan Rus saldırılarına ve işgal hareketlerine karşı, diğer müslüman Kafkas kavimleriyle birlikte XVI-XVIII. yüzyıllar arasında Osmanlılar’ın da desteğini alarak XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar sürekli karşı koydular.
İran, Rusya ve Osmanlı Devleti’nin menfaat çatışmalarına sahne olan Kumuk Şamhallığı bu mücadeleler sırasında sürekli biçimde toprak kaybetti ve sonuçta Ruslar şamhaüarın bağımsız yönetimlerine son verdiler (1725). 1765’te Kumuklar’ın hakimiyetindeki topraklar Hazar denizi sahilinde yer alan çok dar bir bölgeden ibaretti. Şeyh Şâmil’in Ruslar’a karşı verdiği mücadelenin netice itibariyle başarısızlığa uğramasının (1859) ardından Kumuklar ve diğer Dağıstan kavimleri 1867 yılına kadar Çarlık Rusyası’-nın hâkimiyeti altına girdiler.
Kumuklar, 1917 Bolşevik İhtilâli yıllarında Kuzey Kafkasya halklarının bağımsızlık mücadelelerine aktif bir şekilde katılarak Kuzey Kafkasya Demokratik Cumhuriyeti. Tersk Dağıstan ve Güneydoğu Birliği’nin önemli bir unsuru oldular ve İslâm ittihadı taraftan muhafazakâr çevrelere karşı Türkleşmiş bir Dağıstan idealini savundular. Bu sıralarda 1918 işgal harekâtını başlatan Ruslar Dağıstan’ı ele geçirdiler ve 1921 “de özerk bir cumhuriyet haline getirdiler; Kumukça bu cumhuriyetin yedi resmî dilinden biri oldu. Sovyetler, özellikle Kumuklar üzerinde büyük bir baskı uygulayarak bağımsızlık yanlısı birçok Dağıstanlı aydını saf dışı ettiler. Ancak onların bu tutumuna rağmen Kumuklar millî kimliklerini muhafaza etmeyi başardılar. Nitekim Sovyet rejiminin dağılmasının ardından Dağıstan’da ilk millî teşkilât Kumuklar tarafından kuruldu.
Sovyetler’in dağılmasından sonra Salav Aliyev liderliğinde kültürel, siyasî ve ekonomik hakların savunulması amacıyla kurulan Tenglik (teklik, birlik) adındaki millî teşkilâtın etrafında toplanan Kumuklar. 1991 yılında üzerlerinde baskı kurmaya çalışan Avarlar’a karşı silâhlanarak yer yer çatışmalara girdiler; çatışmalar ancak özerk hükümetin çabaları ile büyümeden önlenebildi. Daha sonra gerek merkezî hükümetin gerekse özerk hükümetin Tenglik’in Türkçü faaliyetlerinden rahatsızlık duyması üzerine 1994’te Kumuk Halk Komitesi adıyla bir teşkilât kurulduysa da Kumuk halkı ve aydınları Tenglik etrafında toplanmaya ve faaliyetlerini desteklemeye devam ettiler. Halen bu faaliyetleri duyurmak için bir de bülten çıkarılmaktadır.
Şamanizm, Hıristiyanlık ve Yahudilik’ten sonra Altın Orda Hanlığı zamanında Müslümanlığı benimseyen Kumuklar’ın bugün çoğunluğunun mezhebi Hanefîliktir; Derbend ve Mahaçkale’de oturan bir kısım halk ise İmâmiyye’ye mensuptur. 1992’de yapılan nüfus sayımına göre Kumuklar yerleşik çiftçiliğe geçmiştir. Geleneksel tarım alanları olan hububat, meyvecilik ve bağcılıkla uğraşırlar. Kumuklar’ın yerleşik olduğu bölgeler Dağıstan’ın sanayileşmiş ve tarıma en elverişli olan alanlarıdır.
Kumuklar’ın dili, sayılarının azlığına rağmen bütün Dağıstan’da Avarca’dan sonra en yaygın biçimde konuşulan ikinci dil olma özelliğini taşır; birbirinin dilinden anlamayan Kafkasya kavimleri kendi aralarında Kumuk Türkçesi ile anlaşırlar. Dil bilimi uzmanları, genellikle Kumukça’yı Kıpçak Türkçesi’nin Kipçak-Oğuz alt grubu içerisinde incelemiş ve onu gösterdiği fonetik özellikler sebebiyle Osmanlıca ile Kazak Türkçesi arasında bir yere koymuştur; ayrıca coğrafî durumu ve yakın ilişkisi dolayısıyla Azerî Türkçesi’ne yakın olması da dikkat çeker. Önceleri Arap alfabesini kullanan Kumuklar 1927’de Latin. 1938’de Kiril alfabesine geçtiler. 1848’deT. Makarovv’un Kavkaz Dialekü Tatar Grammatikası adlı Kumukça grameri, 191 l’de Muhammad Efendi Osmanov’un Kumuk-Balkar Sözlüğü, Moskova’da 1940’ta Nıkolai Konstantinovich Dimitriyev’in Grammatika Kumikskogo Yazika adlı eseri ve 1991 ‘de de ünlü Altayist G. J. Ramsted’in Kumukça üzerine yıllar önce yaptığı çalışma Emine Gürsoy Naskali tarafından İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır.
Belirgin edebî çalışmaları her ne kadar XVIII. yüzyılda başlasa da Kumuklar, kendilerini Hazarlar’ın ve Timur İmparatorluğu’nun mirasçısı kabul ettiklerinden bu tarihi IX. yüzyıla kadar indirmekte ve İs-hakb. Kündacıkel-Hazerî (ö- 279/892), Süleyman b. Dâvûd Sekûnî (XM. yüzyıl), Ümmü Kemal (XV. yüzyıl) gibi isimleri ilk edebiyatçıları arasında saymaktadırlar. Modern Kumuk edebiyatının kurucusu olarak Yîrçi Kazak bilinir (ö. 1880). Muhammed Mirza Magarayef, XX. yüzyılın başlarında Temürhan-Şura’da (bugünkü Buynaksk) kurduğu bir basımeviyle Kumuk edebiyatının gelişmesine katkıda bulundu. 1913’te Mirza Muhammed Mavaraev Kumuk gazati adlı bir gazete çıkardı. Nogay Batirmurzayev’in (ö. 1919) hikâyeleri Kumuklar’ın çağdaş durumlarını konu alan ilk eserlerdir. 1917 Bolşevik İhtilâli’nin ardından Batirmurzayev ve oğlu Zeynelâbîd, Tan Çolpan ismiyle bir edebî dernek kurdular. Dernek, millî edebiyatın geliştirilmesi yönünde Kumuk-Hasavyurt diyalektinin kullanıldığı aynı isimde bir de dergi çıkardı (Ağustos 1917). Az önce Temürhan-Şura’da Müsavat adlı gazetenin yayımına başlanmıştı (Haziran 1917). Shakespeare ve SchİIler’den tercümeler yapan Temirbulat Baybulatoğlu, Kumuk edebiyatının önde gelen isimlerinden biridir. İhtilâlden sonra yetişen şairlerden Abtulla Muhamatoğlu Megomedov şiirlerinde sosyalizmi işlediğinden “Dağıstan halk şairi” unvanını almıştır. Bir diğer sosyalist şair de Ulubek Boynakski’dir. 1930-1936 yılları arasında şiirleri yayımlanan Abdülvahap Süleymanoğlu da Sovyet döneminde yetişen şairlerdendir. Bugün Çağdaş Kumuk edebiyatçılarını bir arada tutan Yoldaş gazetesi yayımlanmakta, ayrıca şair Seyit Hanım Alişeva tarafından Dağıstanlı Katıllar (kadınlar) adlı cemiyetin yayın organı ile Kargıca adlı bir çocuk dergisi çıkarılmaktadır. Hanım Alişeva’nın Kumuk Türkçesi İle yazılmış altı şiir kitabı bulunmaktadır.
TDV İslâm Ansiklopedisi