Mali’nin toprağa dayalı mimarisi, bir süre Fas’ta kaldıktan sonra geri dönen Songay etnik grubunun buradan getirip uyguladığı unsurlara dayanır ve Sudan mimarisi adıyla anılır. Segu, Sikasso ve Dogon bölgesinde rastlanan tipik Mali mimarisi kullanılan malzeme, iklim ve yaşanılan bölgenin kültürel yapısına göre üç ayrı özellik gösterir. Camiler, evler, ambarlar ve iş yerleri inşa edilirken genelde dış duvarlar güçlendirilmiş veya süslenmiş sütun yahut payandalarla desteklenmektedir. Binaların düz çatıları aynı zamanda tavan görevi yapmakta ve kirişlerle tutulmaktadır. Malili ustalar yegâne inşaat malzemeleri olan kırmızı renkte laterit toprağını çıplak elle kullanırlar. Cenne. Tinbüktü ve San’daki tarihî camiler Bilâdüssûdan’ın en görkemli eserleridir. Mali Sultanı Mense Mûsâ hac dönüşünde Endülüslü mimar Ebû İshak es-Sâhilî’yi beraberinde getirerek 1325 yılında Tinbüktü’de Cingareybîr [Mense Kanku Mûsâ] Camii’ni inşa ettirdi. Beş yılda tamamlanan caminin ibadet mahalli 1570-1583 yılları arasında İmam el-Hâc el-Akib tarafından tamamen yıkılarak yeniden yapıldı ve güney kısmı bu dönemde eklendi. İki minaresinden biri şehre hâkim konumda bir yüksekliğe sahip olup doğu cephesindeki diğeri daha kısadır. Tinbüktü’de bir müslüman hanım tarafından yine Mali Sultanlığı döneminde inşa edilen Sankore Camii’nin ibadet kısmını da İmam el-Hâc el-Akib 1578 yılında yıktırarak hac sırasında aldığı Kabe ölçülerine uygun olarak tekrar yaptırdı. Minaresi de bir asır sonra yıkıldığı için yeniden inşa edildi. 1952 yılındaki kum fırtınası sırasında tamamen kum yığınları altında kalan tarihî caminin çatısı çöktü.
Bunun üzerine doğu cephesindeki duvarı taşla örüldü, diğer duvarları da yükseltilerek içi toprakla dolduruldu. Caminin merkezindeki minaresi Cingareybîr’inki ile aynı mimari tarzda olup ibadet kısmının kuzeyinde yer alan bölüm yapıldığı dönemde medrese olarak kullanılıyordu. Tinbüktü Sankore Camii’nin bir bölümünün medrese olarak belirlendiği ve buraya bağlı şehrin farklı mahallelerindeki 180 Kur’an okulunda 25.000 öğrencinin eğitim gördüğü XVI. yüzyıl kaynaklarında belirtilmektedir. Batı Afrika İslâm kültürünün gelişmesinde Sankore en önemli merkez konumunu asırlarca devam ettirmiştir. XIV. yüzyılın sonlarına doğru Şeyh el-Muhtâr Hamâhullah tarafından Sîdî Yahya et-Tâdilissî adına Sîdî Yahya (Muhammed Naddah) Camii yaptırıldı. Bu caminin ilk imamı olarak o dönemde buranın hâkimi konumundaki Muhammed Naddah tayin edildiği için onun adıyla da tanındı. Diğer iki camide olduğu gibi bunu da el-Hâc el-Akîb 1577-1578 yıllarında yeniden inşa ettirdi. Kuzey-güney istikametinde sütunlarla üç ana bölüme ayrılan bu caminin de minaresi iç kısımda bulunmaktadır. Sîdî Yahya ile dostu Muhammed Naddah birer hafta arayla vefat edince caminin güneyindeki büyük avlu kabristana çevrildi. Tinbüktü’nün en iyi korunan büyük camisi olmasına rağmen etrafındaki müştemilâtı harabe halindedir. Bu üç büyük caminin dışında Tinbüktü’de ayrıca Ali b. Abdül-kâdir Paşa tarafından yaptırılan (1629-1630), ancak 1826-1860 yılları arasında yıkıldığı tahmin edilen, bugün sadece kalıntıları bulunan Henâ Camii, Sa’dîler’in Tinbüktü’de hâkimiyet kurmasından (1591) hemen sonra oluşturdukları Kasaba adlı semtin ortasında kumandan Cûder (Djouder) tarafından inşa ettirilen ve 1780 yılında Tevârik saldırısıyla birlikte yok olarak bugün kasaba ile birlikte izine dahi rastlanmayan Kalidi Camii ile kalıntıları mevcut Elgufûr Cingarey Camii anılabilir. Batı Afrika tarihî camileri içerisinde en meşhuru olan Cenne Camii’ni 1250 yılında bu şehrin ilk müslüman hâkimi Koy Konboro kendi sarayını bozarak yaptırmıştır. Daha sonraki yıllarda şehirdeki marabuların açtıkları küçük camiler vesilesiyle burası bakımsız kaldı. 1810-1861 yılları arasında bölgede hüküm süren Mâsînâ Devleti’nin ilk kurucusu Ahmedü Lobbo, Cenne’deki küçük camilerin tamamını yıkarak bu tarihî eseri bütün müs-lümanların devam ettiği bir mâbed haline getirdi. Ancak ardından yine Şeyhu Ahmedü Lobbo tarafından kendi haline terkedilen caminin batı tarafı yıkılarak buradan alınan malzemelerle doğu tarafına yeni bir cami inşa edildi. 1907’de Cenne halkının isteği üzerine sömürge idaresi camiyi onararak ibadete açtı. Mali toplumunun asırlar boyunca hizmetinde olan cami. geçmişte özellikle Kuzey Afrika’dan gelen âlimlerin ders verdiği Önemli bir eğitim merkeziydi. Günümüzde ise dünyanın birçok ülkesinden Mali’ye gelen turistlerin mutlaka görmek istedikleri bir eserdir. 1495 yılında Songay Sultanı Askiya Muhammed tarafından İnşa edilen Askıya Camii, Gao şehir merkezinin dışında Nijer nehri kenarında yer almaktadır. Gao’nun cuma camisi olup önemli kütüphanesiyle o civardaki İslâmî eğitimin verildiği merkez konumundadır.
- Mali Kültür, Medeniyeti -Kütüphaneler-
- Mali Kültür, Medeniyeti -Eğitim- Hakkında Bilgi
- Mali Kültür, Medeniyeti -İslam, Dini Hayat- Hakkında Bilgi
- Mali Kültür, Medeniyeti -İlmi Hayat- Hakkında Bilgi
- Mali Kültür, Medeniyeti -Edebiyat- Hakkında Bilgi
- Mali Tarihi, Tarihçesi, Hakkında Ansiklopedik Bilgi
- Mali Fiziki, Coğrafya, Dili, Etnik, Dini Yapı, İklim Hakkında Bilgi
- Mali Başkenti, Nüfusu, Yüzölçümü, Hakkında Bilgi
TDV İslâm Ansiklopedisi