Ebû Yahya Mâlik b. Dînâr el-Basrî (ö. 131/748’denönce) İlk zâhidlerden.
Basra’da doğdu. İlk tahsilini burada tamamladığı, ilim öğrenmek için Horasan ve Hindistan’a kadar gittiği, güzel sanatlara karşı ilgisi ve yeteneği olduğu, verrâklık yaptığı ve geçimini mushaf yazarak kazanmaya çalıştığı kaydedilmektedir. Horasan’da vefat ettiğine dair bazı bilgiler varsa da kaynakların çoğuna göre Basra’da ölmüştür. Mâlik b. Dînâr’ın gençlik yıllarında eğlence ve işret âlemlerinde bulunduğu, bir gece arkadaşlarının uyuduğu bir sırada ud çalarken duyduğu ürperti üzerine o yıllarda Basra’nın meşhur zâhidlerinden Hasan-ı Basrî’nin yanına gidip tövbe ettiği rivayet edilmektedir. Diğer bir rivayete göre ise ölen kızının rüyasında ona, “Müminlerin kalplerinin ürperme zamanı hâlâ gelmedi mi?” mealindeki âyeti [Hadîd 57/16] okuması üzerine zühd hayatına yönelmiştir.
Tasavvufun oluşmasına katkıda bulunan zâhidlerden biri olan Mâlik b. Dînâr esas itibariyle Hasan-ı Basrî’yi takip etmiş, hüzün, sadâkat, zikir, zühd, marifet gibi konular üzerinde durmuştur. Ona göre mârifetul-lahın yeri gönüldür, mârifetullahı idrak etmeden ölenler dünyadaki en tatlı şeyin farkına varmadan göç etmişlerdir. Hüzün halini yaşamayan kalbi, içinde oturulma-yan harap bir eve benzetmiş, uyanık ve temiz bir kalple ciddi bir dinî hayat yaşamak için bu hali idrak etmenin gereğini vurgulamıştır.
Mâlik b. Dînâr yeme İçme, giyinme, mal mülk, servet edinme ve şöhret kazanma konusunda riyazet ve mücâhedeyi esas alarak buna titizlikle uymuş, her günahın temelinde dünya sevgisi ve menfaat hırsının bulunduğuna dikkat çekmiştir. İyi bir mümin olabilmek için bu sevginin yerine Allah sevgisini koymak gerektiğini, dünyanın onu terkedenlerin ardından koşacağını belirten Mâlik bu hususta en güzel örneklerden birinin Ömer b. Abdülazîz olduğunu, Ömer dünyayı terkedince dünyanın onun ayağına geldiğini söylemiştir. Ona göre toplumu ilim, ahlâk ve fazilete yönlendirecek dört grup insan vardır. Bunlardan sıddîklar Kur’an okunduğunda âhirete yönelirler; kurrâ ise Allah’a sığınır ve halkı O’na yöneltir. Ebrârın üzerinde durduğu konular diline sahip olmak, tövbe -istiğfar etmek ve inzivadır. Âlimlerin ilmiyle amel etmeyenleri kaygan taş gibidir, bereket ve yağmuru tutamaz.
Mâlik b. Dînâr amel ve davranışlarda esas unsurun ihlâs olduğuna dikkat çekmiş, kılık kıyafete önem vermemiş, sûfînin eski ve yamalı elbiseler giymesi gerekmediğini, helâl kazandıktan sonra isteyenin istediği gibi giyinebileceğini söylemiştir. Zühd ve takvanın icaplarını yerine getirmeye, bu esasları halka ve yöneticilere anlatmaya çalışmıştır. Asırlarca menkıbeleri anlatılagelen Mâlik’in bir gün Basra valisiyle karşılaştığı, valinin ondan dua istediği, onun da nice mazlumlar kendisine beddua ederken kendisi için yapacağı duanın faydalı olmayacağını, Önce beddualara sebep olan hususları ortadan kaldırması gerektiğini söylediği nakledilmektedir. Tabiînden olan ve hadis rivayet eden Mâlik b. Dînâr, Hasan-ı Basrî’den başka Şakîk-ı Belhî, Râbia el-Adeviyye ve Abdülvâhid b. Zeyd ile sohbet etmiştir.
TDV İslâm Ansiklopedisi