el-Muhkem - İbn Side Muhtevası, Özellikleri, Hakkında Bilgi

el-Muhkem. İbn Sîde’nin (ö. 458/1066) mehâric-i hurûfa göre tertip ettiği sözlüğü.

Tam adı el-Muhkem ve’l-muhîtü’î-a’zam olup Dâniye Emîri Ebü’l-ceyş Mücâhid b. Abdullah el-Âmirî’nin isteği üze­rine kaleme alınmıştır. Eser, Halîi b. Ahmed’in Kitâbü’l-‘Ayn’ında uyguladığı ve Ebû Bekir ez-Zübeydî’nin Muhtoşarü’l-Ayn’möa gerçekleştirdiği düzeltmeler göz önünde bulundurularak mehâric-i hu-rûf sistemine göre yazılmıştır. Sıralama­da ilk harfin esas alındığı sözlükte hançe-renin boğaz nahiyesinden çıkan harflerle başlanmakta ve eser dudak harflerinde sona ermektedir. Halîl b. Ahmed’in taklîb sisteminin de uygulandığı sözlükte bir kö­kü oluşturan harflerin farklı dizilişleriyle ortaya çıkan kökler ve türevleri aynı yerde toplanmıştır. Eserin Halil’in Küâbü’l-cAyn’\ ile Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin Tehzîbü’I-luğa’sından farkı, önceki kitap ve risalelerde dağınık halde bulunan söz­lük malzemelerinin bir araya toplanması, kelimelerin açıklanmasında daha dikkatli davranılması, sözlüklerde yer alan sarf ve nahiv hatalarının düzeltilmesi şeklinde özetlenebilir. İbn Side kelimelerin Kur’an ve hadislerle irtibatlandırılması hususun­da Ezherfyİ takip etmiştir. Eserde düzen­li çoğullara, mîmli masdar, ism-i zaman, ism-i mekân ve taaccüb fiili gibi kurallı tü­revlere yer verilmemek suretiyle ihtisar sağlanmıştır. Fiili olmayan veya lâzım fiil­den türeyen ism-i mef ûller, masdarı bu­lunmayan veya masdarı başka kökten ge­len fiiller, mazi kipi kullanılmayan fiiller, yine az kullanılan nisbet, tasgir ve cemi­ler gibi kural dışı kelimeler ise belirtilmiş, bu arada yoğun biçimde nahiv ve sarf ma­lûmatı verilmiştir.

Halil b. Ahmed’in Kitâbü’l-‘Ayn’ı, Ebû übeyd Kasım b. Seliâm’ın eî-Ğanbü’l-mu-şannefi, Ebû Amr eş-Şeybânî’nin Kitâ-bü’î-Cîm’l İbnü”s-Sikkît’in Işlâfru’l-mantik\ Sa’leb’in el-Faşîh’ı, İbn Düreyd’in el-Cemilere “siyle tefsirler ve hadis şerhleri. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı ile Ebû Ali el-Fâ-risî, Ebü’l-Hasan er-Rummânî, Kürâun-neml ve fbn Cinnî’nin Arap gramerine da­ir eserleri sözlüğün başlıca kaynaklarını oluşturmaktadır. İbn Manzûr, el-Muhkem’in hemen tamamına Lisânü’l-‘Arao’ında yer verdiği gibi Fîrûzâbâdî de el-Kâmûsü’l-muhît”mde büyük ölçüde ondan istifade etmiştir.

Tamamı on iki cilt olan sözlük Ma’hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye tarafından yayımlan­mıştır.[363]

TDV İslâm Ansiklopedisi