el-Muhtasar. Ebü’l-Fİdâ’nın (ö. 732/1331) umumi tarih türündeki eseri.
Tam adı el-Muhtaşar fî ahbâri’l-beşer olan eserin mukaddimesinde müellif kaynaklarını açıkladıktan sonra tarihçiler arasındaki ihtilâflara temas eder. Bu arada Tevrat nüshaları hakkında bilgi verir. Ayrıca meşhur tarih kitaplarından derlediğini söylediği, peygamberler arasındaki zaman dilimini gösteren bir cetvel koyar. İki bölümden oluşan eserin beş kısma ayrılan birinci bölümü Hz. Âdem’den itibaren peygamberler tarihi, İslâm öncesi dönemde yaşamış çeşitli dinlere mensup kavimler, milletler ve devletlerle Arap kabilelerine dair bilgi ihtiva eder. Bu kısım Resûl-i Ekrem’in ataları ve Fil Vak’ası ile nihayete erer. Hz. Peygamber’in doğumuyla başlayan ikinci kısımda 729 yılı sonuna (Ekim 1329) kadar meydana gelen hadiseler ve bu dönemde kurulan devletler kronolojik sırayla ele alınır. 730-749 (1330-1348) yılları arasında cereyan eden olaylar, naşirler tarafından İbnü’l-Verdînin Te-ümmetü’I-muhtaşar’ından iktibas edilerek esere eklenmiştir.
Ebü’l-Fidâ, el-Muhtaşar’in 628 (1231) yılına kadar olan kısmında İzzeddin İbnü’1-Esîr’in el-Kâmil ü’t-târîh”mi özetleyerek kitabına almıştır. Bunun dışında Ebû îsâ Ahmed b. Ali el-Müneccim’in Kitâbü’l-beyân ‘an târihi sini zamâni’l-câlem ‘ala sebîîi’l-hücce ve’I-burhân, Hamza e!-fs-fahânî’nin Târîhu sini mülûki’i-arz ve’l-enbiyâ\ Bîrûnfnin el-Künûnü’l-Mesı:ûdîl el-Âşârü’l-bâkıye, Tahkiku mâ li’1-Hind, Sâid el-Endeiüsî’nin Tabakâta’l-ümem, İbn Miskeveyh’İn Tecâribü’l-ümem, Umâ-re el-Yemenfnin Târihu’l-Yemen, Abdü-lazîz b. Şeddâd es-Sanhâcî’nin el-Cem1 ve’1-beyân fî ahbâri’1-Kay revân [601] Ali b. Zâfir’in ed-Düve-lü’1-münkatfa, İbn Münkız’ın Kitûbü’l-İ’tibâr, Şehristânînin el-Müel ve’n-ni-hal, İbn Saîd el-Maçjribî’nin el-Muğrib ü hule’l-Mağrib, İbn Vâsıl’ın Müiemcü’l-kürûb, İbnü’l-Adîm’in Buğyetü’Maleb ü târihi Haleb ve İbn Ebü’d-Dem’in et-Tâ-rihu’l’kebîr’ınden [602] istifade etmiş, bunlardan bazısını eserin mukaddimesinde açıklamıştır. Müellifin günümüze ulaşmayan bazı kitapları da kaynak olarak kullandığı anlaşılmaktadır.
Sade bir üslûpla yazılan el-Muhtaşâr’m Ebü’l-Fidâ’nın bizzat katıldığı veya gördüğü olayları anlattığı kısımları Eyyubîler ve Memlükler tarihi açısından birinci derecede kaynak durumundadır. Müellif kaynaklardaki bilgileri tahkik ve teyit etmeden kullanmamış, bu arada kendi sahalarında uzman kişilerin eserlerine başvurmayı da ihmal etmemiştir. Nitekim onun Firavunlar ve Mısır tarihi konusunda İbn Hannûn et-Taberî’nin, Yunan filozofları hakkında Şehristânî ve İbnü’l-Kıftrnin, Moğollar ve Hârizmliler hakkında Nesevî’nin, Halep tarihi konusunda İbnü’l-Adîm’in eserlerini kaynak olarak kullandığı görülmektedir. Öte yandan doğruyu yanlıştan, gerçeği hurafe ve efsaneden ayırt etmek için özen göstermiş, hurafelerin nasıl ortaya çıktığını anlatarak okuyucuyu uyarmış, olayları o güne ve geleceğe etkisi açısından değerlendirmiştir.
Kısas-ı enbiyâ konusunda vei lerde Ebü”l-Fidâ da diğer tarihçi! tâb-ı Mukaddes’e dayanmıştıı tan bilgi naklederken Tevrat’ın Grekçe ve Sâmirîce nüshaları ar; lunan farklılıklara işaret etmes çe Tevrat’ın daha doğru olduğı mesi müellifin bu konuda da t olduğunu göstermektedir. E: Hintliler, Yunanlılar, Çinliler git rin özellikleri, ilim ve sanatları malûmat içermektedir. Kitapts bî, ilmr, içtimaî ve siyasf harek nı sıra Ebû Bekir er-Râzî, Fârâ nâ, Nasîrüddîn-i Tûsî, İmam Ş veyhi, Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ, Muhammed b. Cerîr et-Taberî, İz nü’1-Esîr ve Fahreddin er-Râzî ve filozoflar hakkında da değt bulunmaktadır. Ebü’l-Pidâ, ola umumi tarihçiler gibi hicrette kronolojik bir sırayla kaydetti o yıl vefat eden meşhur şahıs tına dair malûmat vermiş, öze ve edebiyat âlimleri, şairler, tal hendisler ve filozofların hayat natlı ifadelerle anlatmıştır.
el-Muhtaşar çok erken tarihlerde şarkiyatçıların ilgisini çekmiş ve bazı kısımları başta Latince olmak üzere çeşitli dillere çevrilerek Arapça aslıyla birlikte yayımlanmıştır.
Eserin Arapça metni dört cüz (iki cilt) olarak ilk defa 1286’da (1869) İstanbul’da basılmış ve daha sonra çeşitli baskıları yapılmıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi