el-Muhtaşar. Kudûrî’nin (ö. 428/1031) Hanefi fıkhına dair eseri. Hanefî mezhebinde en çok mel metinlerden biridir. Mâl ründe Halîl b. İshak el-CündîY taşarı için olduğu gibi Hanefî de de “el-kitâb” dendiği zanin bu eseri kastedilir.
Yaklaşık 12.000 meseleyi içerdiği söylenen eî-Muhtaşar diğer klasik fıkıh eserlerinde olduğu gibi kitap ve bab sistemine göre düzenlenmiştir. Birinci kitap taharet, son kitap ferâiz olup genellikle taharet, namaz, oruç, zekât, hac, alışveriş, boşama, cinayetler ve dava gibi geniş muhtevalı konular çeşitli alt başlıklara (bab) ayrılmış, diğer bölümler ise “kitab” başlığı altında işlenmiştir. Müellif küçük bir risale yazmak amacıyla başladığı eserin büyü’ bölümünü biraz uzatmış, rehin bölümünden itibaren orta bir seviye tutturmuştur; bu sebeple bazı konuların kısa, bazılarının genişçe işlendiği görülür.
Özlü muhtevası dolayısıyla eserde Kur’an ve Sünnetten delillere çok az yer verilmiş, Hanefî mezhebi dışındaki mezheplerin görüşlerine temas edilmemiştir. Mezhep imamları arasındaki hiyerarşi gözetilerek Ebû Hanîfe’nİn veya onun bulunduğu tarafın görüşleri birinci sırada ele alınmış, daha sonra Ebû Yûsuf ve Muhammed b. Hasan’ın ittifak ettiği hususlar, Ebû Yûsuf’un tek başına kaldığı ve Muhammed b. Hasan’ın tek başına savunduğu görüşler zikredilmiştir.
Kudûrî, el-Muhtaşar yazarken yararlandığı kaynaklar hakkında bilgi vermemekle birlikte yapılan karşılaştırmalardan eserde hem muhteva hem sistem bakımından Ebû Ca’fer et-Tahâvî’nin el-Muh-faşar’ından büyük ölçüde istifade edildiği anlaşılmaktadır; hatta Kudûrî’nin bu eserinin Tahâvî’nin el-Muhtaşar’ının bir Özeti olduğu söylenebilir.
eî-Muhtaşar düzenli sistematiği, zengin muhtevası ve sade üslubuyla Hanefî fıkıh tarihinde hem ders kitabı hem temel başvuru kaynağı olarak şöhret kazanmıştır. Alâeddin es-Semerkandî, Tuhfetü’l-iukaha adlı eserini yazarken Kudûrî’nin kitabını esas aldığı, hatta onu şerhe giriştiği gibi Burhâneddin el-Mergînânî, Hanefî mezhebinin temel kitaplarından olan el-Hidâye’-sini büyük ölçüde Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-Câmi’u’ş-şağir ile ei-Muhtaşar’dan, Muzafferrüddin İbnü’s-Sâ-âtî de Mecma’u’l-bahreyn’i eî-Muhtaşar ile Ebû Hafs en-Nesefî’nin eî-Manzû-metü ‘n-Nesefiyye’sinden yararlanarak yazmıştır. Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulan İbrahim el-Halebî’-nin Mülteka’l-ebhurunun ana kaynaklarından biri de Kudûrfnin bu eseridir, el-Muhtaşar’m birçok şerh ve ta’lik ile günümüze ulaşması da Hanefî mezhebi kaynakları arasındaki yerini göstermektedir. Eser birçok defa basılmıştır.
Şerhleri
l. Ebû Bekir el-Haddâd, es-Si-râcü’l-vehhâc. Birgivî’nin muteber sayılmayan zayıf kitaplardan biri olduğunu söylediği eseri bizzat Haddâd el-Cevheretü’n-neyyire adıyla kısaltmış Ahmed b. Muhammed b. İkbal de el-Bahrü’z-zâhir ismiyle tecrid ve ihtisar etmiştir.
2. Abdülganî b. Tâlib el-Meydâ-nî, el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. En tanınmış şerhidir.
3. Muhammed Âşık İlâhî el-Berenî, et-Teshîlü’z-zarûrî H-mesâ^i-li’l’Kudûrî Kitap soru-cevap şeklinde düzenlenirken el-Muhtctşar’m sistematiğinde küçük değişiklikler yapılmış ve eserde bulunmayan bazı başlıklar ilâve edilmiştir.
4. Câruilah ez-Zemahşeri, Şerhu Muhtasarı’İ-Kudûrî.
5. Habbâzî, Şerhu Muhtaşari’l-Kudûrî.
6. Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed el-Akta’ el-Bağdâdî, Şerhu Muhtaşari’l-Kudûrî, İbn Kutluboğa, eserdeki garîb hadisleri Şerhu ğarîbi’İ-ehâdîşi’1-mez-kûre fi Şerhi Muhtasarıl-Kudûrî li’l-Akta adıyla şerhetmiştir.
7. Hâherzâde, Şerhu Muhtaşari’l-Kudûrî. Eser Fevâ’idü’l-Kudûrî, Şerhu müşkilâti’l-Kudûrî ve Hallü müşkilâti’l-Kudûrî adıyla da anılır. Süleymaniye Kütüphanesindeki Müşkilâtü Kudûrî isimli eser de bu şerhin muhtasarı niteliğindedir.
8. Muhammed b. Ahmed el-İs-bîcâbî, Zâdü’l-fukahâ.
9. Muhtar b. Mahmûd ez-Zâhidî, el-Müc-tebâ I Şerhu Muhtaşari’l-Kudûrî.
10. Hüsâmeddin Ali b. Ahmed el-Mekkî er-Râzî, Hulâşatü’d-delâ’iî fî tenkîhi’l-mesâ’il. Tâceddin İbnü’t-Türkmâ-nî, bu şerh için anlaşılması zor olan konularla İhmal edilen bazı meseleler ve hadislerinin tahrîci hakkında üç ta’likat yazmıştır. Bu şerhin hadislerini et-Turuk ve’l-vesâ’il ilâ marifeti ehâdîşi Hulâşati’d-delâ3il adlı eserinde tahrîc eden Abdül-kâdir el-Kureşî, Hulaşatü’d-deltfiîı ayrıca şerhettiği gibi burada ve el-Hidâ-ye’de adları geçen âlimleri kısaca tanıttığı bir eser de kaleme almıştır. Hüsâmeddin Ali b. Ahmed er-Râzî, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-Câmfu’ş-şağîr ve Tahâvî’nin el-Muhtaşar’ gibi bazı temel metinlerde bulunup da Kudûrî’nin muhtasanndaki hükümlere uymayan meseleleri Tekmiletü’l-Kudûri adlı eserinde toplamış, bunu Huîâşatü’d-delâ’H’ın sistematiğine uygun şekilde düzenlemiş ve daha sonra bu tekmileyi de şerhetmiştir.
11. Yûsuf b. Ömer es-Sûfî el-Bezzâr. Câmiu’l-muzmerât ve’l-müşkilât. Bu şerhin başında fıkıh ilminin fazileti, fıkıh âlimleri, fetva vermenin şartlan, fetvanın âdabı, İctihad ve taklid gibi konulara dair bir bölüm bulunmaktadır.
12. Muhammed b. Yûsuf es-Semerkandî, el-Fıkhü’n-nâfic.
13. Ebü’I-Meâlî Abdürrab b. Mansûr el-Gaznevî, Mültemesü’l-ihvân.
14. Ebû Abdullah Re-şîdüddin Mahmûd b. Ramazan er-Rûmî, el-Yenâbf fî maarif eti’1-uşûl ve’t-tefâ.
15. İbn Kutluboğa, Taşhîhu’l-Kudûri Şaban 868 (24 Nisan 1464) tarihli müellif çekmiştir bulunan eser, kütüphane kayıtlarında et-Tercîh ve’t-tenkih Cale’l-Ku-dûn, ef-Tercîfy ve’t-taşhîh cale’l-%udûn, Taş-hîhu Muhtaşari’l-Kudûrî, Şerhu müşkilâti’l-Kudûrî ve Haşiye ‘a/d Muhtaşari’l-Kudûn adıyla da geçmektedir. Şevket Kerâsnîş’in Medine el-Câmi-atü’l-İslâmiyye’de yüksek lisans tezi olarak neşre hazırladığı eser Ebû Muhammed Şerif Mağ-ribîzâde tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir.
16. Abdürrahim b. Ali el-Âmidî, el-Mühimmü’z-zarûrî.
17. Ebû Ya’küb Yûsuf b. Fazl el-Erzincânî, Şerhu’l-Kudûrî.
18. Abdullah b. Hüseyin b. Hasan b. Hâmid, fiadâ’iku’l-‘uyûn û Şerhi Muhtaşari’l-Kudûrî.
19. Bedreddin Ah-med b. Muhammed er-Râzî. Şerhu Muhtaşari’l-fMüşküâti’jKu-dûrî.
20. İlyâs b. A1İ, Şerhu Muhtaşari’l-Kudûrî
21. Ömer b. Dânişmend, Şerhu Muhtaşari’l-Kudûrî.
22. Bostanzâde, Şerhu Muhtaşari’l-Kudûrî.
23. Cemâleddin Mutahhar b. Hüseyin el-Yezdî, el-Lübâb Şerha Muhtaşari’î-Kudûrî.
Kaynaklarda ayrıca ei-Muhtasar’a İb-nü’l-Muhaddis er-Res’anî, İsmail b. Hüseyin el-Beyhaki, Muhammed b. Resul el-Mûkânî, Muhammed b. Abdullah eş-Şib-!î, Ebû İshak İbrahim b. Abdülkerîm el-Mevsılî, Muhammed Şah b. Muhammed Ebü’l-Abbas Muhammed b. Ahmed el-Mahbûbî, Nasır b. Hüseyin el-Alevî el-Bestî, Nasr b. Muhammed el-Huttelî, İbn Vehbân gibi müelliflerin şerh ve haşiye yazdıkları belirtilmektedir.
Şâfıî fakihi Abdürrahim b. Muhammed el-Mevsılî. Zahîrüddin Muhammed b. Ömer en-Nevcâbâzî, müfessir ve edip Münşî el-Muhtaşaft ihtisar etmiş, Ebü’l-Muzaffer Muhammed b. Es’ad el-Hakîmî ile Ebû Bekir b, Ali el-Amilî de eseri naz-Tercümeleri. el-Muhtaşar’ı Ch. Solvet Fransızca’ya, Rosenmüller cihadla ilgili kısmını Latince’ye G. N. Bousquet – L. Bercrıer muamelâta dair bir bölümünü Fransızca’ya, Georg Helmsdörfer, nikâhla ilgili kısmını Des Abul Hasarı Ahmed ben Moham-med el Koduri aus Bagdad moslemi-lisches Eherecht nach hanefitischen Grundschriften herausgegeben adıyla Almanca’ya tercüme etmiştir.
Eserin Türkçe’ye ilk çevirisinin ne zaman yapıldığı tesbit edilememiştir. Londra’da School of Oriental and African Studies’in öğretim üyelerinden Mr. Mundy’nin özel kitaplığında kayıtlı (nr, 89) Türkçe Kudûrî çevirisinin baş tarafı eksik olup 888 (1483) yılında istinsah edilmiştir. Eser, Türkler’in edebî yazı dilinden İslâm sonrası Oğuz yazı diline geçiş aşamasında yazılmış bir kitap olarak nitelenmektedir. Ayrıca Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi’nde müellifi belli olmayan, 949’da (1542) istinsah edilmiş Tercüme-i Kudûrî adlı bir eser bulunmaktadır.
el-Muhtaşar’ın bilinen diğer Türkçe çevirileri şunlardır:
1. Muhammed Emin Fe-him Paşa, Tercüme-i Kudûrî. Azîziyye adıyla meşhur olan tercümede eserin metni kelime veya cümleler halinde parantez içerisinde yazılmış, arkasından Türkçe’si verilmiştir,
2. Hüseyin Hüsnü, Sual ve Cevaplı Kudûrî Şe-rîf Tercümesi. Eserin taharetten hacca kadar olan bölümleri maddeler haline getirilerek tercüme edilmiştir.
3. İsmail Müfîd Efendi, Tercüme-i Muh-tasar-i Kudûrî.
4. Muzaffer Ozak, Kudûrî-i Şerif Tercümesi: Su-alli-Cevaph.
5. Süleyman Fahri, Kudûrî Metin ve Tercümesi.
6. Ali Arslan, Kudûrî Metni Tercemesi.
7. Seyyid Fahreddin, Kudûrî Tercümesi.
TDV İslâm Ansiklopedisi