Safevî Minyatürleri. Safevîler’in İlk kümdan Şah İsmail döneminde Tebriz’de hazırlandığı bilinen resimli bir yazma yoksa da Akkoyunlu Sultanı Halil’in ısmarladığı Nizamî Hamse’sinin minyatürlerinden birkaç tanesinin bu devirde yapıldığı kabul edilmektedir. Onu izleyen dönemin ilk sanat hâmisi, kendisi de bir hattat olan ve nakkaş Sultan Muhammed’den resim yapmayı öğrenen Şah Tahmasb’dır. Tebriz’de hazırlanmış en önemli eser, 933 (1527) tarihli Houghton Şehnamesi adıyla tanınan bir Firdevsî Şâhnâme’si nüshasıdır. Eserin Sultan Muhammed. Mır Musavvîr, Âgâ Mîrek, Dost Muhammed, Mirza Ali, Mîr Seyyid Ali, Muzaffer Ali, Şeyh Muhammed, Abdüssamed gibi sanatçıların fırçasından çıkma büyük boyutlu minyatürleri, canlı kompozisyonları ile Herat Timurlu üslubuyla Tebriz Akkoyunlu üslûbunun gösterişli bir devamı olarak değerlendirilmektedir. Aynı atölyenin 1539-1543 yılları arasında bir Nizamî Hamsesini de hazırladığı belirlenmiştir. Şiî inancının on iki imamını temsil eden on İki dilimli tâc-i haydan giymiş figürler Safevî minyatürlerine has bir özelliktir.
Osmanlı tehdidi yüzünden başşehrin 1555’te Kazvin’e nakledilmesinin ardından bu yeni sanat merkezinde ortaya çıkan farklı bir üslûpta figürler son derece zariftir ve en belirgin nitelikleri yanaklara uzanan zülüfler, çekik kaş ve gözler, ince bir boyun ve geniş omuzlardır. Manzaralarda ise kayaların ve tepelerin res-medilişinde Timurlu Herat üslûbunun etkileri görülür. Genellikle bu manzaraların en göze çarpan motifi iri bir çınar ağacıdır. Günümüze ulaşan el yazmaları, bu üslûbun 1560-1570 arasında Meşhed ve Şîraz’da da uygulanmış olduğunu göstermektedir. Tarihsiz bir Şâhnâme nüshası ile Meşhed Valisi İbrahim Mirza için hazırlanan Molla Câmî’nin Heft Evreng ve Yûsuf u Züleyhâ adlı eserlerinin minyatürleri Safevî Kazvin üslûbunun en önde gelen örnekleridir.
Şîraz’ın Safevîler’e geçmesinden sonra XVI. yüzyılın başlarında burada Türkmen üslûbunu bazı değişikliklerle sürdüren yeni bir üslûp gelişmiştir. Sa’dî-i Şîrâzî’nin şiirlerini içeren Küîliyyât’ın yanı sıra Firdevsi’nin Şâhnâme”siyle Nizâmî’nin Hamse’sinin minyatürleri ince, zarif, yuvarlak yüzlü, kıvrak hareketli figürlerin karakterize ettiği bu üslûptadır. Yüzyılın ortalarında bu üslûbun yerini daha ince bir işçilik ve dekoratif zevk gösteren Tebriz etkili bir üslûbun aldığı üçüncü çeyrekte ise Kazvin üslûbunun etkisinde kalabalık figürlü günlük hayat sahneleri içeren, hikayeci karaktere sahip daha büyük boyutlu tasvirlerin yapıldığı yeni bir üslûbun ortaya çıktığı görüIür. Horasan bölgesinde de Şah I. Abbas’ın şehzadeliği sırasındaki lalası Ali Kulı Han’ın himayesinde çalışan Muhammedi ile takipçileri yeni bir üslûp geliştirmişlerdir; bu ayrıntılara yer vermeyen yalın üslûp 1050″lere (1640) kadar sürmüştür.
1006’da (1598) Şah Abbas’ın başşehri İsfahan’a taşımasının ardından eski eserlerin ve resim üslûplarının kopya edildiği bir dönem başlamıştır. 1023 “te (1614) Şah Abbas’ın veziri için yazılan bir Şâhnâme, Ferîdüddin Attâr’ın 888 (1483) tarihli bir Mantıktı’t-tayr nüshasına Nakkaş Habîbullah tarafından yapılan ek tasvirler bu akımı temsil eder. Yaklaşık 1618-1634 yılları arasında İsfahan’da çalıştığı bilinen Rızâ-yi Abbasî’nin kişisel tarzı ile temsil edilen bir üslûp yaygınlaşmıştır. Yüzyilın sonunda Rızâ-yi Abbasî’nin dostu ve öğrencisi Muîn Musavvir de bu tarzı benimsemiştir.
- Minyatür Sanatı, Osmanlı Minyatürleri, Osmanlılarda Minyatür
- Minyatür Sanatı, Özbek, Müslüman-Hint Minyatürleri
- Minyatür Sanatı, Selçuklu Minyatürleri, Selçuklularda Minyatür
- Minyatür Karakoyunlu, Akkoyunlu Türkmen Minyatürleri
- Minyatür Sanatı, Timurlu Minyatürleri, Timurlularda Minyatür
- Minyatür Sanatı, İlhanlı ve Sonrası Minyatürleri, İlhanlılarda Minyatür
- Minyatür Nedir, İslam Minyatür Sanatı
TDV İslâm Ansiklopedisi