Miskal. Eski bir ağırlık ölçüsü ve para birimi.
Sözlükte “ağır olmak” mânasındaki sikal kökünden türeyen miskâl kelimesi “ağırlık” demektir. Terim olarak altın, gümüş, ilâç ve gülyağı gibi değerli şeylerin tartılmasında kullanılan bir ağırlık ölçüsü birimini ifade eder. Ayrıca örfte 1 mıskal ağırlığındaki dinarlara da (altın sikke) bu isim verilmiştir. Akkadca’sı meşkalu / meşkaltum şiklu, Asurca’sı şiklu, Ugaritçe’si şekal, Fenikece’si mişkal, İbrânîce’si şekel mişekâl mişekol, Ârâmîce’si şıkla, Ermenice’si mithal mishai, Süryânîce’si siklos metkalâ olan kelime Grekçe’ye siklos, Latince’ye siclus şeklinde geçmiştir. Ayrıca Avrupa ve Balkan dillerine mıskal, misgal, metikal, metical, meticale, muskal, mitka gibi muhtelif şekillerde Farsça, Türkçe ve Hintçe’ye ise değişmeden girmiştir. Mis-kal kelimesi Kur’ân-ı Kerim’de sekiz yerde “ağırlık” anlamında geçmektedir. Hadislerde de hem sözlük hem terim manasıyla kullanılmıştır.
İslâm’dan önceki 14,16 gramlık İbranî şekelleri Grek staterleri, 8,5 gramlık İbranî hafif şekelleri Grek didrahmileri Pers darikleri, 5,6 gramlık darik siklos sextula adındaki Pers gümüş denierleri, 4,72 ve 4,53 gramlık exaggion, sextans veya sextula da denen Roma altın solidusları, 4,25 gramlık Grek drahmileri / İbranî hafif beka’ları vb. Araplar’ca mıskal diye adlandırılmış, bunlardan sonuncusu şer’î ağırlık birimi miskal olarak kabul edilmiştir. Halife Abdülmelik’in bastırdığı İslâm’a has ilk altın sikkelerin (dinar) ağırlığı da 4,25 gr. geldiği için halk arasında miskal ve dinar kelimeleri dönüşümlü bir şekilde kullanılmıştır. İlhanlı Sultanı Gâzân Han’ın 685 (1296) yılında yaptığı sikke ıslahatı neticesinde piyasaya sürülen altın paralara geleneğin aksine resmen miskal adı verilmiştir. 4,25 gramlık miskal eski Bulgarlar aracılığıyla Rus-lar’a aktarılmış olup “zolotnik” adını almıştır.
Endülüs Emevîleri ve Fâtimîler’in 4,25, Muvahhidler ve Eyyûbîler’in 4,72 gramlık dinarlar kestirdiği bilinmektedir. Halk arasında miskal olarak anılan bu sikkeler Kuzey ve Batı Afrika’da XIX. yüzyıla kadar tedavülde kalmıştır. Aslında Afrika’da XX. yüzyıla kadar ağırlıkları 4-5 gr. arasında değişen çeşitli ayarlarda birçok altın sikke piyasaya sürülmüştür- Bugün bile Mozambik’İn câri para birimi “meticardir. Mısır’da ise XII. (XVIII.) yüzyıldan itibaren 4,4625 gramlık 1,5 şer’î dirhem 24 kırat miskaller kullanılmaya başlanmıştır. Ancak zamanla ağırlığının arttırıldığı anlaşılmaktadır; çünkü XX. yüzyılda Mısır miskali yaklaşık 4,68 gramdı. Buna karşılık aynı yüzyılda İran’ın 24 nohutluk miskalleri 4,64 grama eşitti. Osmanlı miskallerinin bunlardan daha ağır olduğu görülmektedir. 26 Eylül 1869 tarihli kanunnâmeye göre 1 miskal 4,81104375 gramdır. Sofya’da 1891’de uygulamaya konan yeni ölçü sisteminde miskal 5 grama eşitlenmiştir.
Hint ve Uzakdoğu ticaret yolları boyunca muhtelif miskallerin kullanılageldiği görülmektedir. Meselâ XVI. yüzyılda muhtemelen ham ipek ticaretine mahsus olan Hürmüz miskali 3,825 gramdan ibaretti. Aynı döneme ait Şîraz miskali 4,59 grama eşitti. Basmaciyan, Ermeni eski miskalinin 4,414 gr., kendi döneminde fiilen kullanılan miskalin ise 3,824 gr. olduğunu ileri sürmektedir.
Walter Hinz, çeşitli bölgelere has miskallerin metrik karşılıklarının tesbitine çalışmışsa da bunu kendi bulgularına dayanan 3,125 gramlık standart bir Ölçek dirheminden hareketle yapma hatasına düşmüştür. Çünkü tam aksine, klasik kaynaklarda dirhem ağırlıklarının hesabında Câhiliye döneminden beri değişmezliği sabit olan, nümismatik verilerin de desteklediği genel kanaate göre metrik değeri 4,25 grama karşılık gelen miskaller esas alınmıştır. Miskalin askatları dânek, kırat, tesûc, habbe (buğday), şaîre (arpa), hardal, fels, fetîl, nakir, kıtmîr, zerre; üskatları ise ukıyye, rıtl ve mendir.
TDV İslâm Ansiklopedisi