Çivi yazılı tabletlerde Misri Musri Mu-sur ve İbrânîce belgelerde Misrayim şeklinde geçen Mısır adının Proto-Semitik masör (sur, kale) kelimesinden, bugün Batı dillerinde kullanılan Egypfin de [Gr. Aigyptos, Lat. Aegyptus] başşehir Memfis’in eski Mısır dilindeki İlk adı olan Hakuptah Hikuptah’tan geldiği sanılmaktadır Mısırlılar ise ülkelerine verimli arazisine işaretle Kemet (kara toprak). Tawy (“iki ülke”: Aşağı ve Yukarı Mısır) veTo Meri(anlamı bilinmiyor) diyorlardı.
Mısır prehistoryasında Avrupa, Afrika ve Avrasya’nın diğer bölgelerinden pek farklı geçmediği anlaşılan Paleolitik (eski-taş) ve Mezolitik (ortataş) çağlardan sonra milâttan önce yaklaşık 5000-3800 yılları arasında sürdüğü tahmin edilen Neolitik çağ (yenitaş) gelir. İnsanların toplu şekilde yerleşik bir hayat yaşadıkları ve tarım, hayvancılık, dokumacılık, çömlekçilik bildikleri Neolitik medeniyet iki ayrı tarzda gelişmiştir (Orta Mısır’da ve deltanın hemen güneyinde); bunun etnikveya tarihî bir sebebe dayandığı sanılmaktadır. Pre-dinastik (hanedanlar öncesi) dönem olan Eneolitikçağda (bakırçağı) metalin Mısır’a yabancılar tarafından getirildiği düşünül-mekteyse de bunun işgalle geldiğini gösteren bir iz yoktur. Mısır’ın kendine has sanat ve din anlayışı (Mısır uygarlığı] bu dönemde filizlenmeye başlamıştır.
Milâttan önce III. yüzyılda yaşayan Mısırlı tarihçi rahip Manethon, eski Mısır hakkındaki ilk bilgilerin alındığı Aigyptiaka adlı Grekçe eserinde iki ülkeyi (Aşağı ve Yukarı Mısır) birleştiren kişinin Tinis Kralı Menes (Narmer) olduğunu söyler. Böylece hanedanlar devrini Menes’le başlatan Manethon, 3000 yıl gibi çok uzun bir süre devam eden bu dönemi günümüzde iiim adamlarının da benimsediği otuz bir hanedanın hüküm sürdüğü eski, orta ve yeni krallıklar adı altında üç bölüme, bunları da kendi içlerinde çeşitli alt bölümlere ayırmıştır. Mısır birliğinin sağlandığı ilk dönem, belgelerin yetersizliğine rağmen yine de firavunların teokratik- otokratik yönetimlerinin başladığı, hemen bütün öğeleriyle Mısır uygarlığının doğduğu zaman dilimi olarak kabul edilir. Mİ. hanedan firavunlarından Cûser idare merkezini Tinis”ten iki ülkenin sınırında bulunan Memfis’e taşıdı. Arkasından da milâttan önce 2650’ye doğru Sek-kâre’deki basamaklı ilk piramidi ve çevresinde yer alan mezar kompleksini yaptırarak Mısır mimarisinde ehram geleneğini başlattı. IV. hanedanın kurucusu Snefru, kendisi için üç piramit inşa ettirmek suretiyle en mükemmel örneği elde etmeye çalıştıysa da bu iş oğlu Keops zamanında gerçekleşti ve onun büyük piramidi eski dünyanın yedi harikasından biri sayıldı. Keops’un oğlu Kefren (Hûfû) daha küçük, torunu Mikerinos da onunkinden ufak birer piramit yaptırarak babalarına saygılı bir biçimde geleneği sürdürdüler. Bu dönemde yüksek rütbeli saray görevlilerinden oluşan krala yakın bir sınıf ortaya çıkmıştır l.Teti, I. Pepi ve II. Teti gibi firavunların hüküm sürdüğü VI. hanedan devrinde merkezî otoritenin gittikçe zayıflayarak eyaletlerde bağımsızlaşma eğiliminin arttığı ve valilerin merkezden uzaklaşmaya başladığı görülür. II. Pepi ile Mısır’ın eski krallık dönemi çöküş sürecine girmiş ve firavunun sınırsız gücü tehlikeye düşmüştür. Eski krallık devri firavunları, Sînâ yarımadası ve Nûbe’nin güney kesiminde tampon böigeler ve kendi denetimlerinde ticaret yolları yaptırdılar. Mısır gemileri Kızıldeniz, Somali ve Doğu Akdeniz sahillerine ticarî seferlerde bulunuyordu. Lübnan’dan sedir ağacı, Afrika’dan fildişi ve değerli taşlar, Sînâ’dan bakır cevheri getiriliyordu. Yine bu dönemde kanal açma girişimlerinin olduğuna dair işaretler vardır. Birinci ara dönem denilen dört hanedanın Mısır firavunlarından Keops, Kefren ve Mikerinos’un Cîze’-deki piramitleri zaman diliminin başlarında eski krallık devrinde sağlanan birlik siyasî ve idarî olumsuzluklarla beraber dağılmaya başladı. Ayrıca kuraklık, kıtlık ve yoksulluğun bunlara eklenmesiyle toprak kavgalarının önlenememesi sonucu merkezî yönetim parçalandı ve eski krallık çöktü. IX ve X. hanedanlar Herakleopolis’te (Feyyûm) otokratıkyönetimin devamını sağladıysa da bu Orta ve Aşağı Mısır’la sınırlı kaldı. Teb firavunlarından II. Mentuhotep’in tekrar siyasî birliği tesis etmesi orta krallık döneminin (m.ö. 2065-1785] başlangıcı olarak görülür. XI. hanedanın son firavununun ölümünün ardından tahta el koyan vezir, I. Amenemhet adıyla XII. hanedanlığı kurdu ve karışıklıklara son verdi. Memfis yakınlarında yeni bir başşehir inşa ettiren I. Amenemhet’in devlet adamları ve kendisinden sonra gelecek firavunlar için hazırlattığı yönetim kurallarını belirleyen talimatname bu konuda kaleme alınmış dünyadaki ilk yazılı belge sayılmaktadır. İkinci ara dönem adıyla anılan milâttan önce 1785-1570 yıllan arası Mısır tarihinin en karışık ve en az bilinen devirlerinden biridir. Hanedan çekişmelerinin artması ülkenin tekrar bölünmesine yol açarken Mısır’ın kuzeyini işgal ederek Avaris şehri çevresine yerleşen Hiksoslar XV ve XVI. hanedanlara sahip oldular. Arkasından, ilk defa böyle bir işgale uğrayan Mısır halkı arasında bağımsızlık hareketleri ortaya çıktı ve Teb prenslerinin önderliğinde Hiksos hâkimiyetine son verildi.
Hiksoslar’ı Filistin’e kadar süren I. Ahmose güneyde Nûbe’yi Mısır’a bağladı. Böylece XVIII. hanedanın kurulmasıyla yeni krallıkdönemifm.ö. 1570-1200) başlamış oldu. Mısır’ın en güçlü zamanının yaşandığı bu devirde sömürgeci ve yayılmacı bir dış siyaset neticesinde zenginlik artarken birçok önemli makam askerlerin eline geçti. I. Tutmosis (m.ö. 1506-1494) ölen firavunların gömülmesi işine yenilikler getirdi ve ilk defa ünlü Krallar vadisinde kendisi için mezar hazırlattı. IV. Amenofis (m.ö. 1375-1354) dinî alanda büyük bir reform gerçekleştirerek ülkeye güneş monoteizmini getirdi ve diğer tanrıları reddetti. Yeni güneş tanrısı Aton ismini taşıyor ve güneş kursu şeklinde gösteriliyordu. Adını Akhetaton (güneşin kulu) olarak değiştiren IV. Amenofis diğer tanrıların heykellerini tahrip ettirerek birçok Aton tapınağı yaptırdı ve eski başşehirden ayrılıp yeni kurduğu Akheta-ton’a yerleşti. Ancak halk ve din adamları, özellikle Amon rahipleri tarafından büyük bir hoşnutsuzlukla karşılanan yeni din onun ölümünden sonra kanlı bir şekilde kaldırıldı. Yeni krallık döneminin en önemli firavunlarından biri II. Ramses’tir. II. Ramses Hititler’le Kadeş savaşını yaptı; ardından dünyanın ilkyazılı antlaşması olarak bilinen antlaşmayla (m.ö. 1270) Suriye’nin yansını aldı ve III. Hattuşili’nin kızıyla evlendi. II. Ramses mimariye çok önem verdi. Kendisi için Ebû Simbeİ’de iki devâsâ tapınak, Pi – Ramses (Per-Ramses) adını verdiği idare şehri ve Teb’de sonraları Ramesseum denilen, içinde bir astronomi gözlem odası da bu kompleksi yaptırdı. İsrâiloğulları’nın Mısır’dan onun zamanında çıktığı sanılmaktadır.
Mısır tarihinde XX. hanedandan ren milâttan önce 1200-1085 yıllar çöküş dönemi olarak adlandırılır. II sonlarına doğru Mısırlılar’ın deniz 1 leri dedikleri Hint-Avrupalilar’ın k lık bir şekilde Libya’ya, Akdeniz’e ya’ya gelmeleri güç dengelerini etti. Tarihinde ilk defa denizden sa uğrayan Mısır karadan gelen istilâ da uzun süre savaşmak zorunda XI. Ramses zamanındaki karışıklık istifade eden Teb başrahibi Heriho nin güneyine hâkim oldu. Aynı fira ölümünden sonra milâttan önce civarında kuzeyde Tanis Valisi Sır kendini firavun ilân ederek XXI. hâı kurdu. Ardından yönetim Teb rahip XXI. hanedan arasında paylaşıldı, cü ara dönem olarak adlandırılan z Mısır’ın kuzey kesimi Libya kökeni hanedanın yönetimine girdi; Teb XXIII. hanedan ortaya çıktı. Mısır XXIV ve XXV. hanedanlar zamanın rihinde en büyük bölünmelere uğr bunun sonucunda Asur Kralı Ass; don, Sînâ çölünü ve deltayı geçerek fis’e girdi. Ancak Sais Kralı İ. Ps birkaç yıl sonra Asurlular’ı ve Suda uzaklaştırarak XXVI. hanedanı (m.ö. 6631; ülke bir süre daha mü ve sanat açısından parlak bir döne şadı. Mısır milâttan önce 525’te Per Kambises tarafından işgal edildi lâttan önce 404’e kadar XXVII. sül; nilen Pers hükümdarlannca yöneti tarihte Persler’i ülkeden çıkarar.
Amyrtaios XXVIII. hanedanı tesis etti. Ülke, onun ardından gelen XXIX ve XXX. hanedanlar zamanında da millî birlik politikasıyla yönetildi. Fakat II. Nektanebo devrinde Persler ülkeyi tekrar ele geçirdiler ve bir satrapiık olarak doğrudan merkeze bağladılar. Dört yıl kadar sonra Nûbeli bir prens, XXXI. hanedanı kurarak Pers-ler’e karşı şiddetli bir mücadele başlattıy-sa da milâttan önce 332’de Pers İmpara-torluğu’nu yıkan Büyük İskender Mısır’ı da hâkimiyeti altına aldı. Mısır’a giren İskender halk tarafından bir kurtarıcı gibi karşılandı. Ziyaretlerine gittiği Amon rahipleri onu Amon’un oğlu sıfatıyla bir tanrı olarak kutsadılar.
İskender’in âni ölümü üzerine Mısır topraklan generallerinden Ptolemaios Soter’e kaldı. Onun başlattığı Ptolemaioslar (Lagos hanedanı) döneminde Mısır ve Yunan geleneklerinin sentezi olan yeîıi bir kültür anlayışı içinde Akdeniz dünyası ile yakın bir ilişkiye girildi. Bu amaçla idare merkezi Memfis’ten İskender’in kurduğu İskenderiye’ye taşındı. Bir ticaret limanı olarak gelişen şehirde ünlü İskenderiye Kütüphanesi kuruldu ve limanın karşısındaki adaya dünyanın yedi harikasından biri kabul edilen İskenderiye Feneri inşa edildi. Bu devirde ülke topraklan Libya’ya kadar Kuzey Afrika. Güney Suriye, Kıbrıs, Ege adaları, Kilikya ve Marmara’ya kadar birçok Anadolu sahil şehrini kapsıyordu. Yavaş yavaş zayıflayan devlet milâttan önce 195’te Selevkoslar’ın himayesine girdi ve onların tamamen eline düşmekten ancak Roma’nın müdahalesiyle kurtuldu. Artık Mısır’ın başında kalabilmek için hükümdarlar Roma’nın desteğini kazanmak zorundaydılar. XII. Ptolemaios’un kızı ve XIII. Ptolemaios’un eski Mısır geleneğine göre evlendiği kız kardeşi olan Vll. Kleo-patra fm.ö. 51-30), hanedanı tekrar güç-iendirebilmek için Roma kumandanları Julius Caesar ve Marcus Antonius’u Kul-landıysa da Octavianus (Augustus) tarafından Actium deniz savaşında yenilgiye uğratıldı; böylece Ptolemaios Devleti yıkıldı. Bir Roma eyaleti haline gelen Mısır gerek stratejik konumu gerekse verimli toprak-larıyla imparatorluğun önemli bir parçası oldu. Toprak reformu niteliğinde bazı girişimlerle tapınakların arazilerine el konulurken maliye ve vergi işlerine düzen vermek amacıyla özerk yönetimler oluşturuldu. Roma hâkimiyeti döneminde halk sınıfları arasında farklılaşmalar başladı. Yunan kökenliler çeşitli imtiyazlar kazanarak şehir aristokratı görünümü aldı. İskenderiye’deki yahudi topluluğu da geleneklerine bağlılığıyla ayrı bir sınıf teşkil ediyordu. Milâttan sonra 50 yıllarında onlarla Yunanlılar arasında çatışmalar baş gösterdi; 66 ve 117yıllanndaki ayaklanmalarda binlerce yahudi öldürüldü.
Roma’nın karışıklıklar içine düştüğü İH. yüzyılda Mısır’da da çeşitli ayaklanmalar vuku buldu, ancak bunlar kısa sürede bastırıldı. Hıristiyanlığın yayılmaya başlaması Mısır’ın dinî ve siyasî hayatında köklü değişikliklere yol açtı. Hıristiyanlık önce İskenderiye yahudileri, ardından bütün halk tarafından benimsendi. Çöle gelen keşişler burada misyonerlik faaliyetlerinde bulundu. Fakat bu arada teolojik tartışmalar baş gösterdi ve mezhepleşmeler başladı. Hıristiyanlığın gnoslsln yüksek bir şekli olduğunu ileri süren İskenderiyeli Klemens baskılardan kaçmak zorunda kalırken İskenderiye Okulu’nda onun yerine geçen Orİgenes de Helenizm ile İncil’i uzlaştırmak istediği için görevinden uzaklaştırıldı. Hz. îsâ’nın kişiliği çevresinde dönen tartışmalar III. yüzyılın sonlarına doğru had safhaya ulaştı. Roma İmpa-ratorluğu’nun 395’te ikiye bölünmesinin ardından Mısır Doğu Roma’ya (Bizans) bağlandı.
Eski Mısır’da bilim çok gelişmişti. Gerek firavunlar döneminin son aşamalarında gerekse Pers, Yunan ve Roma hâkimiyetleri sırasında buraya çok sayıda yabancı âlim ve seyyah gelmiş, bunlar ülkedeki gelişmeleri kendi ülkelerine aktarmışlardı. Ayrıca Mısır’ın dinî hayatı Yunanlılar’ı ve Romalılar’ı etkilemiştir. Eski Mısır peygamberler tarihi açısından da çok önemlidir. Ahd-i Atîk’te ve Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Musa’nın firavunla mücadelesi ve İsrâiloğullan’nın onun önderliğinde Mısır’dan çıkışı, Hz. Yûsuf kıssası gibi konular geniş yer alır.
- Mısır Mimarisi, Mısır’da Mimari
- Mısır, Mısır’da İlim, Kültür, Medeniyet (641-1517 Dönemi)
- Mısır Tarihi -Abdünnasır, Sedat, Mübarek Dönemi-
- Mısır Tarihi -Krallık Dönemi- Hakkında Bilgi
- Mısır Tarihi -İngiliz İşgali Dönemi-
- Mısır Tarihi -Fransız İşgali Dönemi-
- Mısır Tarihi -Osmanlı Dönemi İdari Teşkilat, Sosyal ve Ekonomik Durum-
- Mısır Tarihi -Osmanlı Dönemi, Devri-
- Mısır Tarihi -İslam Fethinden, Osmanlı Dönemine Kadar-
- Mısır Tarihi -Bizans Dönemi, İslam Fethine Kadar-
- Mısır Başkenti, Yüzölçümü, Hangi Kıtada, Nüfusu, Önemli Şehirleri
- Mısır Fiziki, Beşeri, Ekonomisi, Coğrafyası
TDV İslâm Ansiklopedisi