Ebü’l-Azâim Seyyid Muhammed Mâzî b. Abdillâh Mahcûb b. Ahmed (1869-1937) Şâzeliyye tarikatının Azemiyye kolunun kurucusu Mısırlı mutasavvıf ve âlim.
27 Receb 1286’da [2 Kasım 1869] Mısır’ın Reşîd kasabasında doğdu. Ailesi ve hayatıyla ilgili bazı bilgiler, Kitâbü Uşû-H’l-vüşûl H’maciyyeti’r-Resûl adlı eserinin sonundaki otobiyografisinde yer almaktadır. Buna göre soyu, Hz. Ali’nin oğlu Hasan”dan gelen ve Fas’ta ilk İslâm hanedanı İdrîsîler’i kuran İdrîs b. Abdullah’a dayanır; ayrıca anne tarafından Abdülkâdir-i Geylânî vasıtasıyla Hz. Hasan’a ulaşır. Mâzî nisbesi, Fas’taki Ayni-mâzî denen yere nisbetle Mâzî diye anılan büyük dedesinden gelmektedir. Ebü’l-Azâim lakabının ailenin diğer mensupları için de kullanılması bunun aileye verilen bir unvan olduğunu göstermektedir.
Muhammed Mâzî, Mısır’ın Garbiye vilâyetine bağlı Desûk yakınlarındaki Ma-halletüebûali kasabasında büyüdü ve ilk öğrenimini burada tamamladı. Daha sonra babasının kendisi ve kardeşleri için özel olarak tuttuğu Ezher müderrislerinden Şeyh Abdurrahman Abdülgaffâr’dan fıkıh, kelâm, nahiv ve hadis okudu. Nahiv alanında derinleşti. Kardeşi Ahmed Ezher’e girince babasına hizmet için onun yanında kaldı ve burada Şeyh Muhammed Kaffâs’tan kelâm ve dil, Şeyh Muhammed Hatîb’den fıkıh dersleri aldı. Babasının kütüphanesinden hikmet ve tıp ilimlerine dair eserler okudu. On dört yaşına gelince Rifâî şeyhi Ganim el-Haş-şâb’a intisap etti; iki yıl sonra da Ezher’e girdi. Bu sırada mutasavvıfların sohbetlerine katıldı ve Şâzeliyye şeyhi Ha-seneyn el-Hisâfî”ye intisap etti. Ardından eğitimini Kahire Dârülulûmu’nda sürdürdü, i 308’de (1890-91) buradan mezun oldu.
İlk olarak 1311 (1893) yılı başlarında Mİnyâ şehrinde bir okula öğretmen tayin edilen Muhammed Mâzî okul derslerinin yanı sıra halka Mâliki fıkhı, kelâm ve ahlâk dersleri verdi. Daha sonra Mısır’ın Şarkiye vilâyetiyle Asvan, Halfa ve Sudan’ın Ümmüdermân (Omdurman).
kin, Hartum şehirlerinde görev yaptı. 1905’ten Ağustos 1915’e kadar Hartum Gordon Külliyesi’nde islâm hukuku dersleri verdi. Mısır ve Sudan’da yaptığı sohbetler sırasında birçok kişi kendisine intisap etti.
Muhammed Mâzî, İngiltere’nin Sudan’da gerçekleştirdiği idarî reformlara karşı çıktığı için 1915’te Minyâ bölgesine dönmeye mecbur edildi; bir yıl sonra da Kahire’ye yerleşmesine izin verildi. Kahire’-de tarikat faaliyetlerini sürdürürken başlattığı tecdid ve ihya hareketini, müridle-rinden Ali Abdurrahman el-Hüseynî’nin 1914-1923 yılları arasında yayımladığı es-SaMdefü’J-ebediyye dergisiyle 1925-1927 yıllarında çıkan el-Medînetü’l-münevvere dergisinde yazdığı yazılar ve müridleri vasıtasıyla çevreye yaymaya çalıştı. el-Medînetü’l-münevvere, el-Fâ-tih dergisiyle birleşerek el-Fâtih ve’î-Medînetü’l-münevvere adını almıştır.
Mısır’da İngiliz mevcudiyetine şiddetle karşı çıkan Muhammed Mâzî 1919 devrimi sırasında iki defa tutuklandı. Türkiye’de hilâfetin kaldırılmasının ardından bu konuyu görüşmek üzere 20 Mart 1924′-te Kahire’de düzenlenen toplantı sonunda kurulan Cemâatü’l-hİlâfeti’l-İslâmiyye bi-vâdi’n-Nîl’in başına getirildi. Bu kurum ona, Kral Ahmed Fuâd’ın hilâfete adaylığına karşı etkili bir muhalefet oluşturma imkânı verdiği gibi Mayıs 1926’da Kahire’de bir hilâfet kongresinin tertip edilmesi ve Ahmed Fuâd’ın adaylığının nihayete erdirilmesi çalışmaları için de önemli destek sağladı.
Muhammed Mâzî’nin kurduğu, Şâzeliyye tarikatının Azemiyye Azâyimiyye kolunun Mısır’da resmen kabulü Nisan 1933 tarihinde gerçekleşmiştir. İleri gelen mü-ridlerinden kardeşi Mahmûd Mâzî’nin kendisinden ayrılarak Mahmûdiyye- Azemiyye adıyla yeni bir kol teşkil ettiği belirtilmektedir. 28 Receb 1356’da [4 Ekim 1937] Kahire’de vefat eden Muhammed Mâzî, Sultânü’l-Hanefî Camii’nin yanındaki zaviyesine gömüldü. Daha sonra buraya Azemiyye tarikatının merkezi olarak kullanılan bir cami inşa edildi (1962). Kendisinden sonra yerine geçen oğlu Ahmed’in(ö. 1970) kabri de onun yanındadır.
Eserleri
1. Kitâbü Uşûli’l-vüşûl H-ma’iyyeti’r-Resûl. Mâliki mezhebine göre fıkıh meseleleri ve tasavvuf konularının ele alındığı eserin cefr ile alâkalı olduğuna dair bilgi doğru değildir.
2. Şı-yâmü ehli’l-M.edîneti’l-münevvere. Ayrıca müellifin Neylü’î-hayrât bi-mülâzemeü’ş-şalavât isimli kitabıyla birlikte basılmıştır.
3. Ed’iyetü menâsiki’î-hac vel-‘umre ve’z-ziyâre.
4. Taîşîlü’n-neş’&ti’ş-şâ-niye: Bahşün tohîîliyyün ani’l-ba.csi ba’de’l-mevt. Biri tarihsiz olmak üzere Kahire’de üç baskısı gerçekleştirilmiştir (1973, 1978).
5. Kitâbü Şarâbi’l-ervâh min fazli’l-Fettâh. Daha çoktasavvufî hikmetlerin derlendiği eser kardeşi Mahmûd Mâzî’nin kendisinden duyduklarını kaydetmesiyle meydana gelmiştir. İlk defa Kitâbü Uşûli’l-vüşûl li-maciyyeti’r-fiesûi’ün kenarında basılan eserin daha sonra müstakil baskısı yapılmıştır.
Müellifin yayımlanan diğer eserleri de şunlardır: eş-Şi/cP min marazi’t-tefrikc, Risaletü’l-cAzâ*im, M.ecâricü’l-mukarrebîn, Müzekkiretü’l-mürşidîn ve’l-müster şidîn, en-Nûrü’l-mübîn li ”ulûmi’l-ya.kîn Esâsü’t-turuk, el-İsrâ, Mevâcfd rabbâniyye Mat baatü’l-Medîneti’l-münevverel. Son ese cefrle ilgili olup müellifin bu konuda di ger bazı çalışmaları da vardır. Aslı ailesinin elinde buluna mektuplarının mikrofilmleri ve transkriç siyonunu içeren küçük bir koleksiyonu Lc iden Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir. At dülmün’im Muhammed Şakraf’ın Mı hammed Mâzî’nin eserleri arasında sa; dığı Vesâ’ilü izhâri’l-hak kardeşi Ahme Mâzî’ye aittir. İlk defa diğer kardeşi Ma! mûd tarafından Kahire’de yayımlans eseri (1914) oğlu Ahmed ikinci baskısı da yanlışlıkla babasına nisbet etmiştir.
A. Muhammed Şakraf, el-İmâm Muhammed Mâzî Ebül-‘Azâim: Hayâtü-hû cihâdühû âşârühû adıyla kapsamlı bir çalışma yapmıştır. Burada birçok dokümanın metni, şiirlerinin değerlendirilmesi, tevhid ve insân-ı kâmil anlayışı ile eserlerinin özetleri yer almaktadır. Ayrıca Min Cevâmfi’l-kelim, el-Vicdâniyyat, Dîvân, et-Tarikatü’l-‘Azemiyye gibi eserler Muhammed Mâzî’nin hayatı ve tarikatı için önemli bilgiler içermektedir.
TDV İslâm Ansiklopedisi