Ebü’l-Haccâc Mücâhid b. Cebr el-Mekkî el-Mahzûmî (ö. 103/721) Tabiîn neslinin önde gelen müfessirlerinden.
21 (642) yılında Mekke’de doğdu. Kays b. Sâib’in kölesiydi. Kur’an’a dair ilk bilgileri Kays’tan aldı ve sahâbîlerin ileri gelenleriyle görüşme imkânı buldu. Başta tefsir olmak üzere hadis ve fıkıh gibi alanlarda Abdullah b. Mes’ûd, Ali b. Ebû Tâlib, Sa’d b. Ebû Vakkâs, Ebû Hüreyre, Âişe, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Zübeyr’-den faydalandı; Abdullah b. Abbas’ın önünde Kur’an’i otuz defa hatmetti ve onunla Kur’an’ı baştan sona kadar üç kere tefsir etti. İbn Abbas’ın ölümünden sonra Mekke tefsir ekolünün önemli bir öncüsü olarak onun yerine tefsir derslerini üstlendi. İkrime el-Berberî, Atâ b. Ebû Rebâh, Ka-tâde b. Diâme, Amr b. Dînâr ve A’meş kendisinden faydalandı. Kırâat-i seb’a imamlarından Ebû Ma’bed İbn Kesîr ile Ebû Amr b. A’lâ ondan kıraat alanında istifade ettiler. Mücâhid b. Cebr aynı zamanda Kur’an’da anlatılan vak’aları ve bu olayların geçtiği yerleri araştırdı; Hârût ve Mârût olayını incelemek için Bâbil’e, Ber-hût kuyusunu görmek için Hadramut’a kadar gitti. Hayatının büyük bölümünü Kur’an’ın anlaşılması için yaptığı çalışmalara ayırdı, halkın fetva mercii oldu. Mekke’deki tabiîn müfessirlerinin en yaşlısı olarak seksen iki yaşında vefat etti.
Süfyân es-Sevrî, Mücâhid’in geniş tefsir birikimine sahip, güvenilir bir müfessir olduğunu söyler; Katâde b. Diâme, onu yaşadığı devirdeki insanlar arasında tefsiri en iyi bilen kişi diye zikreder. İmam Şafiî ve Buhârî de Mücâhid’in tefsirine güvenmiş, kendisinden gelen görüş ve rivayetlere kitaplarında yer vermiştir. İbn Sa’d ve İbn Hibbân onun hadis rivayetinde sika, şahsî hayatında muttaki, âlim ve fakih; Nevevî, Zehebîve İbn Hacer el-Askalânî İse tefsirde öncü bir şahsiyet olduğunu belirtmişlerdir.
Abdullah b. Abbas’tan öğrendiği tefsiri yazıya geçiren Mücâhid kendi öğrencileri için de aynı metodu uygulamış ve yaptığı tefsiri onlara imlâ etmiştir. Bugün elde bulunan ve Mücâhid’e nisbet edilen tefsirin öğrencileri tarafından derlendiğine inanılmaktadır. Kendisinden tefsir rivayet eden âiimlerin en meşhurları Abdullah b. Ebû Necîh, A’meş ve İbn Cüreyc’dir. Onun tefsirde metodu Kur’an’ı Kur’an’la ve ardından sünnetle tefsir etmek şeklindedir. Câhiliye şiirinden, esbâb-ı nüzulden ve İsrâiliyat’tan çokça faydalanmış, ancak İsrâiii-yat konusunda eleştirilmiştir. Bunun yanında tefsirinde akla geniş yer vermiş, bu konuda kendisini tenkit edenlere, “Ben tefsire dair görüşlerimi Peygamber’in onlarca sahâbîsinden öğrendim” diyerek cevap vermiştir. Mücâhid’in bazı âyetlerden fıkhı hükümler çıkardığı da görülmektedir, Meselâ cuma namazına dair, “Namaz kılındıktan sonra yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lutfundan -nasibinizi- arayın. Allah’ı çok anın ki kurtuluşa eresiniz” mealindeki âyetten zeval vaktinden cuma namazının bitişine kadar geçen sürede ticaret yapmanın ve çalışmanın meşru olmadığı sonucunu çıkarmıştır. Âyeyler arasındaki irtibat ve insicamı da yorum için bir karine olarak değerlendiren Mücâ-hid’in bazan mecazi tefsir yaptığı da olmuştur. Nitekim Bakara sûresinin 81. âyetinde geçen “suçu onu kuşatırsa…” ifadesini, “İnsanın işlediği günahlar birikir, kalbini karartır ve gittikçe kalbin her tarafını kaplar” şeklinde açıklamıştır. Aynı şekilde Müddessir sûresinin 4. âyetindeki “Elbiseni temizle” cümlesini, “Yaptığın amelleri sâlih kişilerin amelleri gibi yap” diye yorumlamıştır. Öte yandan kaynaklarda Mücâhid’in bazan hatalı tefsirler yaptığı ve âdeta sırf re’y ile hareket ettiği ileri sürülmüştür. Meselâ Ra’d sûresinin 43. âyetinde geçen, “yanında kitabın bilgisi bulunan” şahıstan kastedilenin Medine’de ihtida eden Abdullah b. Selâm olduğunu söylemiş, bunu duyan Saîd b. Cübeyr sûrenin Mekke’de nazil olduğunu hatırlatarak Mücâhid’in yanıldığını belirtmiştir.
Mücâhid b. Cebr’e nisbetle yayımlanan iki tefsir Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlı yazma nüshaya dayanmaktadır. Bunlardan ilkini gerçekleştiren Abdurrah-man Sûretî mevcut yazmayı tahkik etmiş, ayrıca Taberî’nin tefsirinde ve diğer tefsirlerde bulunan bilgilerden Mücâhid’e nisbet edilenleri almış, nüshada tefsiri yer almayan bazı sûrelerin açıklamasını da bu şekilde oluşturmuştur. İkinci neşir M. Abdüsselâm Ebü’n-Nîl’e ait olup doktora tezi olarak hazırlanmıştır. Araştırmacı ilk yayının eksiklerini gidermeye çalışmış, yazmadaki bilgileri ilk neşirde olduğu gibi zenginleştirmiştir. İsmail Cerrahoğlu, bu neşirlerde kullanılan yazmadaki tefsir rivayetlerinin Mücâhid’e nisbetini zayıf görmekte, aynı şeyin ilk naşir tarafından yapılan eklemeler için de söz konusu olduğunu belirtmektedir.
Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi