Müdrec. Sened veya metnine, aslında olmayan bîr şey ilâve edilen hadis.
Sözlükte “eklemek, ilâve etmek” anlamındaki dere kökünden türeyen müdrec kelimesi “kendisine ekleme yapılan şey” demektir. Terim olarak senedinde veya metninde bir fazlalık bulunan hadisi ifade eder. Böyle bir ilâveye idrâc denir. Müdrec hadisi rivayet eden hoca hadisin metnini yahut senedini açıklarken onu dinleyen talebe bu açıklamaların metnin aslında veya senedde bulunduğunu zannedip bu şekilde naklederse de muhaddisler hadisi diğer rivayetlerle karşılaştırdıklarında hatayı farkedip düzeltirler.
Müdrec tabiri ilk üç asırda belli bir tanımı yapılmadan mevzu, muallel, maklûb, muztarib ve münker gibi terimlerle birlikte hadisin zayıf ve metruk olduğuna işaret etmek üzere kullanılmıştır. Terim üzerinde ilk defa duran ve onu açıklayan Hâkim en-Nîsâbûrî olmuş, ardından Hatîb el-Bağdâdî bu konuda müstakil bir eser yazmış, diğer hadis usulcüleri de aynı bilgileri eserlerinde tekrarlamışlardır.
Müdrec hadis “müdrecü’l-isnâd” ve “müdrecü’l-metn” olmak üzere iki kısma ayrılır. Asıl nüshaya göre bir değişikliğin veya ilâvenin yapıldığı müdrecü’l-isnâd Hatîb el-Bağdâdrye göre üç, İbn Hacer el-As-kalânîye göre beş şekilde olabilir. Birçok isnadı bulunan hadisi nakleden râvi sened-leri birbirine karıştırabilir; iki ayrı isnadla gelen sahih iki ayrı hadisi senedlerden biriyle rivayet edebilir veya hadislerden birini kendi senediyle rivayet etmekle birlikte diğer hadisin metninden bir kısmını ona katabilir. Kendisine iki farklı isnadla biri tam, diğeri eksik iki metin halinde ulaşan hadisin tam olan metnini eksik metnin senediyle rivayet edebilir. Hocanın bir hadisin senedini zikrettikten sonra yaptığı açıklamayı hadisin metni sanıp öyle nakledebilir.
Tirmizi’nin Süfyân es-Sevrî Vâsıl b. Hayyân el-Kûfî Ebû Vâil Şakik b. Seleme Amr b. Şürahbîl Abdullah b. Mes-ûd isnadıyla tahrîc ettiği, en büyük günahın mahiyetine dair birinci rivayet müdrecü’l-isnâdın örneği olup bu hadisin senedinde Amr b. Şürahbîl’in yer almaması gerekir. Hadisin Sünen-i Tirmizî’de aynı babda yer alan ikinci rivayetiyle Şahîh-i Suhârfdeki rivayetinin senedinde Amr b. Şürahbîl’in bulunmaması bunu göstermektedir. Nitekim senedler üzerinde yapılan inceleme sonunda Tirmizî-nin, içinde Amr’ın da yer aldığı senedi başka bir senedle karıştırdığı anlaşılmıştır.
Hadisin metnine yapıfan idrâc metnin baş tarafında veya ortasında, çoğunlukla da sonunda bulunur. Hz. Peygamber’in Hi-ra mağarasına çekilip ibadet ettiğini anlatan rivayetin “ve kâne yahlû bi-gâri Hirâin fe yetehannesü fîhi -ve hüve’t-teabbüdü-el-leyâliye zevâti’l-adedi” O Hira mağarasına çekilir ve burada birkaç gün tehannüs ederdi tehannüs ibadet etmek demektir ibaresindeki [197] “ve hüve’t-teabbü-dü” ifadesini hadisin râvilerinden Zührî açıklama için ilâve etmiş [198] fakat daha sonraki râviler bu açıklamanın hadisin metnine ait olduğunu zannetmişlerdir.
Sened ve metninin durumuna göre müdrec hadis sahih, hasen veya zayıf olabilir. Hadiste bulunan garîb bir kelimeyi veya muğlak bir ifadeyi izah için yapılan idrâcın sakıncasının olmadığı ittifakla kabul edilmiştir. Yanılma sonucu meydana gelen idrâc, râvi için bir kusur teşkil etmemekle birlikte bu durumun aynı râvide sık sık görülmesi onun zabt niteliğine zarar verir, kasten yapılması ise adalet vasfını yok eder.
Müdrec hadis konusunu el-Faşî li’l-vaş-li’l-müdrec fi’n-nakl adlı eseriyle ilk defa ele alan Hatîb el-Bağdâdî’dir. Kitap senedinde ve metninde idrâc bulunan 111 rivayeti içermekte, ancak bunların bir kısmının müdrec olmadığı belirtilmektedir. İbn Hacer el-Askalânî eseri yeniden düzenlemiş ve çalışmasına Tanf(Taknb)ü’l-menhec bi-tertîb(lak-rîb)i’l-müdrec adını vermiştir. Onun Tok-vîmü’s-sinâd bi-müdreci’l-isnâd adlı bir çalışmasının daha bulunduğu belirtilmektedir. Süyûtî, İbn Hacer’in eserinden sadece metninde idrâc bulunan yetmiş kadar rivayeti senedlerini hazfederek el-Medrec ile’l-müdrec isimli eserinde bir araya getirmiştir. Abdülazîz b. Muhammed b. Sıddîk el-Gumârî, Teshîlü’l-Medrec iîe’l-müdrec’inde SüyûtTninbu eserindeki rivayetleri alfabetik sıraya koymuştur. Mehmet Yılmaz, Sahîhayn’deki Müdrec Hadisler ve Bunların Genel Değerlendirmesi adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır.
Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi