ORİGENES (185-254)
İskenderiyeli tannbilimci ve din adamı. Bir us varlığı olan insanı öteki yaratıklardan ayıran öğenin özgür istenç olduğu görüşünü savunmuştur.
İskenderiye’de doğdu, Tyr’de (Sur) öldü. Sonradan Hıristiyan olan bir putatapıcının oğludur. Önce Anadolu-Yunan filozoflarını okudu, sonra Kutsal Kitabı inceledi. Özellikle Platon, Epiktetos, Plotinos ve Ammonius Sakkas’m görüşlerini, 202’den sonra Hıristiyanlık’ı, benimsedi. Ailesini geçindirebilmek için özel dersler verdi. Öğretmenliği döneminde, birçok kimsenin Hıristiyan olmasını, Roma İmparatorluğu’nun ağır baskılarına karşın, gizlice örgütlenmesini sağladı. O dönemde, Doğu Hıristiyanları’nca benimsenip yaygınlaşmış bir inanca kapılarak, yalnız din işleriyle ilgilenmek amacıyla kendi kendini hadım etti. Bütün yaşamı boyunca bu olayın ezici etkisi altında kalan, kendi kendini dayanılmaz acılar ve sıkıntılar içinde, tutkulardan arındırmaya çalışan Origenes için “gövde tinin zindanıdır”. Daha sonra, olgunlaşmak, duyuların etkisinden kurtulmak için, birtakım gövdesel yetenekleri yok etmenin gereksizliğini, sağlıklı bir istencin bu işi başaracağını öne sürdü.
Üçleme
Origenes’in temel düşüncesi dinle felsefeyi uzlaştırmak, Hıristiyanlık’ın içerdiği sorunlara felsefenin ışığında çözüm aramaktır. Bu sorunlar arasında İsa’ nın, bütün insanları kurtarmak için, kendini adayışı (redemptio), tanrısal kayra (gratia) ve gövdeleşme (incamatio) en önemlileridir. Bu üç konuyu aydınlığa kavuşturma düşüncesiyle, Origenes çalışmalarında önce kutsal kitapların içeriklerini açıklamak için karşılaştırmaya dayanan eleştiri yöntemini uygular. Sonra dinin içerdiği konular ve onlarla ilgili yazıları yorumlar. En sonunda da dinin değişmeyen, genel geçerlik taşıyan kanılarını (dogma) belli bir dizgeye göre ele alır.
Hıristiyanlık ve Platon
Origenes’in kuramına göre, Hıristiyanlık’ın özüyle Platon’un felsefesi arasında özdeşlik vardır. Çünkü “Baba Tanrı” kavramını ortaya atan, evreni düzenleyen, yöneten bir varlık diye niteleyen Platon’ dur. Aristoteles’in felsefesinde ise “Tanrı Oğul” kavramı, ikinci bir yüce varlık olarak, yer alır. Bu nedenle Platon-Aristoteles felsefeleri Hıristiyanlık’ın ilkelerini içeren birer dizgedir, yapılacak iş bunları açıklamak ve dinle uzlaştırmaktır. Açıklanması gereken sorunların odağı Tanrı’dır.
Tanrı bütün evreni kapsayan, usla donatılmış, diriliğin kaynağı olan, tin gibi yaşayan bir tözdür. Bu töz kendi kendisiyle vardır, özgürdür, istençtir, bütün oluş ve eylemlerin ilkesidir. Tanrı en yüce iyidir, olgunluktur, bilgeliktir, erdemdir. İnsanda biri us, öteki tin ve istenç olmak üzere üç tanrısal öğe vardır. İnsanın başlıca özelliği de özgür bir istencinin bulunmasındadır. İnsanı, öteki canlılardan ayıran us, bütün edimlerin, yargıların ilkesidir. Bu nedenle insan yaptıklarından sorumludur. Çünkü eylemlerini seçme özgürlüğü vardır. İnsan kendi özgür istenci ve usu nedeniyle isteyen, devinen ve yargılayan bir varlıktır. İnsanın özgürlüğü tanrısal kayradan doğar, ancak onun buyruğu altında değildir.
Origenes’e göre başlangıçta bütün varlıklar eşit ve özdeştir, evrenin en yüce, genel geçerlik taşıyan başlıca yasası bu özdeşliktir. Evrenin özünde türlülük yoktur, türlülük insanın us ve istencine dayanarak yaptığı seçimden kaynaklanır. Çünkü, bütün yaratıklar gibi insan da, biri Tanrı’ya varan, öteki Tanrı’dan uzaklaşan iki yol arasındadır. Bu yollardan birini seçme özgürlüğü vardır. İşte eşitsizliğin kaynağı bu seçmedeki değişikliktir. Öte yandan evrende görülen türlülük de suçtan (günah) doğar. Bu da yaratıkların değişen durumlarıyla bağlantılıdır. Canlıların kendiliğinden devinmelerine karşın, cansızlarda böyle özellik yoktur, onları devindiren gene canlılardır. Nitekim bütün hayvanlar kendi duyum ve düşgüçlerine göre eyleme geçer, bitkilerde görüldüğü gibi, kendi kendine büyür ve gelişir. Origenes, üçleme konusundaki görüşünü açıklarken ışından parlaklığın doğuşu gibi “Baba” niteliği taşıyan Tanrı’dan, Söz’ün (Oğul) türediğini, İsa’nın varlığında nesnelleştiğini ileri sürer.
• YAPITLAR: (başlıca) Patrologia Graeca, (ö.s.), 7 cilt, 1857-1860, (“Yunan Kilise Babaları Tarihi”).
• KAYNAKLAR: F.H.Kettler, Der ursprüngliche Sinn der Dogmatik des Origenes, 1966; A.Lieske, Die Theologie Logosmystik bei Origenes, 1938; Miura-Stange, Celsus und Origenes, 1926.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi