ALFVEN, Hannes (30 Mayıs 1908; Norrköping, İsveç – 2 Nisan 1995; Djursholm, İsveç)
İsveçli fizikçi. Manyetohidrodinamiğin ve plazma fiziğinin kurucusudur.
Hannes Olof Gösta Alfven 30 Mayıs 1908’de Norrköping kentinde doğdu. 1926-1934 arasında Uppsala Üniversitesine devam ederek, “Çok Kısa Elektromanyetik Dalgaların incelenmesi” adlı teziyle 1934’te doktorasını aldı. Aynı yıl, Uppsala Üniversitesi’ne ve Stockholm’deki Nobel Fizik Enstitüsü’ne fizik doçenti olarak atandı. 1940’ta Stockholm’deki Krallık Teknoloji Enstitüsü’nde Elektromanyetik Teori ve Elektrik Ölçümleri Kürsüsü’nde profesör oldu. 1945’te bu enstitüde yeni kurulan Elektronik Kürsü-sü’nün başkanlığına getirildi; kürsü 1963’te Plazma Fiziği Kürsüsü’ne dönüştü. 1967’de California Üni-versitesi’nin çağrısını kabul eden Alfven, bu tarihten beri çalışmalarını ABD ve Avrupa’da sürdürmektedir. 1970 Nobel Fizik Ödülü ve Sovyet Bilimler Akade-misi’nin 1971 Lomonosov Madalyası ile birlikte pek çok ödül kazanmış olan Alfven, hem ABD’nin, hem SSCB’nin bilim akademilerine üye kabul edilmiş sayılı bilim adamlarından biridir.
Alfven’in ilk teorik ve deneysel çalışmaları, elektrometre, yüksek voltaj üreteçleri gibi elektrikli araçlar üzerindeydi. Kısa sürede ilgisini kozmik fiziğe yönelterek, 1930’dan sonra kozmik boyutta elektrik alanları ve akım sistemleriyle ilgilenmeye başladı. Bu iki yönlü yaklaşım, gerek elektrik gerek kozmik fizik alanında çok olumlu sonuçlar vermiştir. Temel elektromanyetizma kuramında, Alfven’in adı özellikle iki kavramla birlikte anılır: manyetik alanlar içinde dönen elektrik yüklü parçacıkların hareketini belirleyen “eşdeğer manyetik moment” ve elektrik iletken sıvıların manyetik alanlardaki hareketini belirleyen “manyetohidrodinamik kuwetler”in tanımı.
Alfven, eşdeğer manyetik moment kavramını 1939’da, kutuplara yakın bölgelerde geceleri bir tül perde biçiminde beliren kutup ışıklarına ve manyetik fırtınalara ilişkin yeni bir kurama bağlı olarak attı. Konuya, manyetik alanlardaki parçacık yörüngelerinin karmaşık analizi yerine, eşdeğer bir mıknatısın hareketi gibi basit kavramlarla yaklaşılabileceğini göstermesi, olumlu sonuçlar doğuracak bir yenilikti. Nitekim, Alfven’in, kutup ışıkları ve manyetik fırtınalar sırasında elektrik yüklü parçacıkların Yer’in manyetik alanındaki hareketini açıklamak için bu yöntemi uygulamasından sonra, başka bilim adamları da Güneş sisteminde ve yıldızlararası uzayda kozmik ışınların oluşmasını açıklayan kuramlara aynı yaklaşımla eğildiler. Eşdeğer manyetik moment kavramının başka bir uygulama alanı da, Güneş’i sararak tüm Güneş sistemini dolduran seyreltik iyonlaşmış gazın fiziksel durumuna ilişkin kuramlardır.
Eşdeğer manyetik moment üzerindeki laboratu-var çalışmaları, 1950’lerin başlarında nükleer teknoloji ve elektronik bilgisayar gibi alanlara da uygulandı. Sonraki yıllarda manyetik moment kavramı, plazma fiziği deneylerinde kullanılan manyetik aynaların incelenmesinde ve giderek bu aynaların kontrollü çekirdek birleşmesi tepkimelerinde kullanılmaya başlamasında büyük rol oynamıştır. Örnek olarak, manyetik alanlarda parçacık yörüngelerinin erişemediği bölgelerin saptanması ve çeşitli alan konfigürasyonla-rında manyetik sıkıştırma uygulamalarının analizi gösterilebilir.
Alfven’in en önemli buluşlarından biri olan manyetohidrodinamik olay üzerindeki çalışmaları 1942 yılma rastlar. Alfven, Güneş lekelerine ilişkin bir kuramı oluştururken, manyetik bir alana yeterince elektrik iletken bir sıvı yayıldığında, tıpkı akışkanlardaki Kelvin girdaplarına benzer biçimde, manyetik alan çizgilerinin sıvı parçacıklarıyla birlikte hareket ettiğini gösterdi. Hem sıvılarda, hem de gazlarda görülen manyetohidrodinamik etki, elektrik iletkenliği ve manyetik alanlar söz konusu olur olmaz, sıvının dinamik özelliklerini önemli ölçüde değiştiriyordu. İlk kez Alfven’in kanıtladığı gibi, böyle durumlarda elektrodinamik ve mekanik güçler ayrı ayrı ele alınamazdı; çünkü bu güçlerin etkileşimi önceden bilinmeyen olgular yaratabiliyordu.
Alfven bu etkileri önce, sıkıştırılamaz bir sıvıdaki manyetohidrodinamik dalgalar biçiminde ele aldı. Sonraları bu çalışmalardan doğan kuramlar, sıkıştırılabilir sıvıları ve iyonlaşmış gazları, ayrıca şok dalgalarını ve sesten hızlı akışları kapsayacak biçimde genişletildi. Manyetohidrodinamik olayın gerçekliği çeşitli laboratuvar ve uzay deneyleriyle de doğrulanmıştır. Bugün, gaz dinamiğinde ses hızının bir birim olarak kullanılması gibi, plazma fiziğinde de “Alfven hızı” kullanılmaktadır.
Böylelikle, 1950’lerin başında manyetohidrodinamik, astrofiziğin bir dalı haline gelmiş; Güneş lekeleri kuramı, Yer’in ve Güneş’in manyetik alanlarının kaynağı ve Güneş sistemindeki gezegenlerarası seyreltik plazmanın özellikleri konusunda uygulama; alanı bulmuştur. Alfven’in bu alandaki özgün çalışmalarının çoğu, Cosmical Electrodynamics (“Kozmik Elektrodinamik”) adlı yapıtının iki değişik basımında (1950 ve 1963) toplanmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Cosmical Electrodynamics, 1950, (“Kozmik Elektrodinamik”); On the Origins of Solar Systems (Faelthammer ile), 1954, (“Güneş Sistemlerinin Kökenleri Üstüne”); Cosmical Electrodynamics: Funda-mental Pnnciples, 1963,(“Kozmik Elektrodinamik: Temel İlkeler”); Worlds-Antiworlds, 1966,(“Dünyalar Karşıdün-yalar”); The Jale of the Big Computer, 1968, (“Büyük Bilgisayarın Öyküsü”); Atom, Man and the Universe, 1969, (“Atom, İnsan ve Evren”); Living on the Third Planet (K. Alfven ile), 1972, (“Üçüncü Gezegende Yaşam”); Cosmic Plasma, 1981, (“Kozmik Plazma”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi