GENTILIS, Albericus (1552-1608)
İtalyan, hukukçu. Devletler hukukunun kurucularındandır.
14 Ocak 1552’de İtalya’da San Ginesio’da doğdu, 19 Haziran 1608’de Oxford’ta öldü. Soylu bir ailenin oğludur. Babası hekimdi. 1572’de Perugia Üniversitesi’ni bitirdi ve medeni hukuk doktoru oldu. Ascoli kentinde yargıçlık yaptı. Bir süre sonra mezhep değiştirerek Protestan oldu. Bu nedenle baskıya uğradı. Ömür boyu hapis cezasına çarptırılıp, mallarına el koyma kararı alınınca, 1579’da İtalya’dan ayrılmak zorunda kaldı. 1580’de İngiltere’ye sığındı. 1584’te Kraliçe I. Elizabeth tarafından İspanya’nın İngiltere büyükelçisi Mendoza hakkında hukuksal bir araştırma yapmakla görevlendirildi. Mendoza’nm Kraliçe Elizabeth’i tahttan indirip öldürerek, yerine İskoçya Kraliçesi Mary’yi getirmeyi amaçlayan bir komplonun içinde yer aldığı saptandı. Gentilis, bu olaydan sonra, 1585’te elçilerin görev yaptıkları ülkelerdeki yetki ve sorumluluklarını ele aldığı De legationibus (“Elçilik Görevleri Üzerine”) adlı kitabını yazdı.
Diplomasi ilkeleri
De legationibus’ta, genel kanının tersine, Mendoza’nın elçi sıfatıyla diplomatik ayrıcalık ve bağışıklıklardan yararlanması gerektiğini savundu. Doğal hukuktaki yalnızca girişim halinde kalan suç cezalan-dırılamaz ilkesinden yola çıkarak, elçinin görevli bulunduğu ülkede sonuçsuz kalan bir komplo girişiminden dolayı cezalandırılmayacağını ileri sürdü. Ancak, elçilerin ayrıcalık ve bağışıklarına sınırlamalar getirilmesi gerektiğini de savundu. Elçinin görev aldığı ülkede taraf bulunduğu sözleşmelerden kaynaklanan anlaşmazlıklarda kaza bağışıklığından yararlanamayacağını belirtti. Yerel otoritelerin elçinin evine giremeyeceklerini ve mallarına el koyamayacaklarını savundu. Gentilis, bu konuda daha önce yapılmış çalışmalardan çok daha yetkin ve sistemli bir çalışma olan De legationibus adlı kitabıyla, çağdaş diplomasi ilkelerinin temellerini attı. Görüşlerini kabul eden İngiliz hükümeti İspanya’dan Mendoza’yı geri çağırmasını istedi.
Savaş ve barış hukuku
Gentilis bu olaydan sonra bir süre Almanya’da yaşadı. İngiltere’ye dönüşünde, 1587’de Kraliçe Elizabeth tarafından Oxford Üniversitesi’nde kurulan medeni hukuk kürsüsüne profesör olarak atandı. Devletler hukuku üzerine verdiği derslerin notlarını 1588’de De jure belli commentatio prima (“Savaş Hukuku Üzerine İlk Yorum”) adlı bir kitapta topladı. 1598’de ise bu kitabın tamamlanmış ve gözden geçirilmiş bir baskısı olan De jure belli libri tres (“Savaş Hukuku Üzerine Üç Kitap”) yayımlandı.
Gentilis bu kitabında savaşın kim tarafından yapılabileceği, savaşın nedenleri, yürütülmesi ve yönetilmesi, tutsak ve rehinelerin konumları, düşmanlığın sona ermesi durumunda yenenin düşman kişiler ve mallar üzerindeki hakları ve barış antlaşmaları gibi konulan ele aldı. Dini inançları yaymaya yönelik savaşların haklı olamayacağını savundu. Savaşan taraflar arasında papanın hakemlik yapmasına karşı çıkarak hakemlik görevinin, Iustinianus’un Corpus iuris adlı yasalarını bilen deneyimli yargıçlar tarafından yerine getirilmesini istedi. Kadınların, çocukların ve rahiplerin savaş sırasında korunmaları gerektiği üzerinde durdu.
Kitabında barış ve ittifak antlaşmalarını da inceleyen Gentilis, antlaşmaların geçerliliğinin imzalarını taşıdıkları hükümdarların yaşamlarıyla sınırlı olmadığını, bunların, bazı olağanüstü durumlar dışında taraf olan halkları ve yeni hükümdarları da bağladığını savundu. Barış antlaşmaları imzalanırken, antlaşmanın geçerliliğinin ancak yapıldığı dönemdeki koşullarda bir değişiklik olmaması durumunda süreceğine ilişkin bir koşulun taraflarca kabul edilmesi gerektiği görüşündeydi. Gentilis, Roma hukukunda yer alan bu koşulu, devletler hukukuna sokan ilk kişidir.
Gentilis 1605’te İngiliz Donanma Mahkemesi’n-de görev aldı. Aynı zamanda Hollanda ile savaşmakta bulunan İspanya’nın elçilik danışmanı oldu. Bu görevi sırasında karşılaştığı davaların kararlarını ve devletler hukukunun çeşitli sorunlarıyla ilgili düşüncelerini, 1613’te yayımlanan Hispanicaeadvocationis (“İspan-ya’nm Savunması”) adlı kitabında bir araya getirdi. Kitabında denizlerin serbestliği ilkesine karşı çıkarak, İngiltere’nin topraklarını çevreleyen tüm denizler üzerinde egemenlik hakkının bulunduğunu savundu. Ayrıca, denizlerdeki egemenlik hakkının kıyılarla sınırlı olmadığını, açık denizlerde de geçerli olabileceğini ileri sürdü.
Gentilis, devletler hukukunun insan toplulukları arasındaki toplumsal ilişkilerden türeyen, doğal bir düzene dayanan bağımsız bir bilim olması gerektiğini savunmuştur. Çalışmalarında bazen kutsal kitaplardan, ilahiyatçıların ve felsefecilerin çalışmalarından yararlanmışsa da, ağırlıklı olarak dini olmayan kaynakları yeğlemiştir. Batı Avrupa’da, kilisenin otoritesi ve dini kurallar dışında, laik hukuk görüşünün gelişmesine katkıda bulunmuştur. Çalışmaları kuramsal olmaktan çok günlük yaşamda ortaya çıkan sorunların çözümüne yöneliktir. İncelediği sorunlardan yola çıkarak bir sentez yapmamış ve kendi adıyla anılan bağımsız bir hukuk sistemi geliştirmemiştir. Ancak, devletler hukuku kapsamına giren birçok konuyu ilk kez ele alarak ve çağdaş devletler hukukunun birçok temel ilkesini ortaya koyarak devletler hukukunun kurucuları arasına girmiştir. Görüşleri, Hollandalı hukukçu Hugo Grotius’un De Jure belli as pacis (“Savaş ve Barış Hukuku Üzerine”) adlı kitabına temel olmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): De legationibus, 1585, (“Elçilik Görevleri Üzerine”); De jure belli commentatio prima, 1588, (“Savaş Hukuku Üzerine İlk Yorum”_); De jure belli libri tres, 1598, (“Savaş Hukuku Üzerine Üç Kitap”); De unione regnorum Britanniae, 1605, (“Britanya Krallıkları’ mn Birliği Üzerine”); Hispanicae advocationis, (ö.s.), 1613, (“Ispanya’nın Savunması”).
• KAYNAKLAR: E. Armigero, Gazzera, Alberico Gentili: bibliografia, 1917; A. Bavaj, Alberto Gentili, fondator della scienza del dritto intemazionale, 1935; G. Vecchio, Ricordando Alberico Gentili, 1937.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi