ANTİSTHENES (İÖ 444-368)
Eski Yunanlı bilge. Sokratesçi Kynikler Okulu’nu kurmuş, yaşamın ereğinin mutluluk olduğu görüşünü savunmuştur.
Atina’da doğdu, bir söylentiye göre gene orada öldü. Anası Trakyalı bir odalık, babası Atina’nın en yoksul kesimlerindendi. Yaşamı yoksulluk içinde geçmiştir. Önce çağın ünlü ve etkili sofisti Gorgias’m öğrencisi oldu; Sokrates’le tanıştıktan sonra onun öğrenci ve arkadaş topluluğuna katıldı. Kısa bir süre Atina’ya komşu illerde gezintilere çıktı; o dönemde yaygın olan söylenceleri, kendinden önce gelen bilgelerin düşüncelerini öğrendi. Söylev konusunda, özellikle ilk öğretmeni Gorgias’m etkisiyle, konuşmalarda dinleyicileri etkileyecek yöntemleri, bilgileri edindi. Sonra Sokrates’in görüşlerini benimsedi; erdem, mutluluk, bilgelik gibi onun önem verdiği sorunlar üzerinde durdu. Sokrates’in ölümünden sonra Kyno-sargos Gymnasion’unda bir okul açtı. Orada uzun süre, kendi mutluluk anlayışını açıklayan dersler verdi. Bir söylentiye göre Sokrates’i tanıklıklarıyla ölüme götüren Anytos ile Melitos’u Atina’dan sürdürdü.
Sonraları “Kynikler Okulu” adıyla ün salan bu öğretim kurumunun adının kaynağı tartışmalıdır. Bir yoruma göre Kynik sözcüğü bu Kynosargos adından türemiştir, başka bir yoruma göre de Yunanca “köpek” anlamına gelen kyondzn çıkmıştır. Antisthenes’ in düşüncelerini benimseyen, yayan bu felsefe çığırına böyle yerici bir adın verilmesinin nedeni, bu okula bağlı bilgelerin yeryüzü varlıklarını, gösterişi, duyularla sağlanan sevinci küçümsemeleri, elden geldiğince azla yetinerek toplumun önem verdiği yaşam biçimine karşı çıkmalarıdır. Bu iki ayrı yoruma karşın kynik sözcüğünün anlamı kesin bir açıklığa kavuşmamıştır.
Antisthenes felsefeye, Sokrates’in erdem, mutluluk, bilgelik gibi, kişi varlığının temel değerleri sayılan kavramlarının yeni bir yorumu ile girdi. Bu kavramları yaşamla ilgili davranışlar ortamında etkili, yönlendirici değerler olarak gördü. Sokrates’in birer sorun biçiminde incelediği bu değerler Antisthenes’in düşünce evreninde birer eylem, birer erek niteliğine bürünmüştür. Bütün değerlerin kaynağı yaşamdır, bütün değerler yaşamı kolaylaştırma, ona gerçekten yaşanmaya değer bir içerik kazandırma aracıdır. Kişinin ereği iyi, mutlu, esenlik içinde yaşamaktır. Bunu sağlayabilecek bütün gereçlerden yararlanmak doğaldır. Yaşam bir eylemdir, bütün düşünce ürünleri bu eylemin akışı içinde etkili yerini almazsa önemi, geçerliği yoktur. Yaşamı ereğine ulaştırmada etkilemeyen bir düşünce ürününün, bir değerin yararı söz konusu değildir.
Sokrates, erdem, bilgelik, mutluluk gibi değerleri bilgi ile bağlantılı kılmış, felsefeye bilgi sorunu üzerinde düşünmekle, bilginin kişiye sağladığı aydınlatıcı, geliştirici yararla girmişti. Antisthenes ise öğretmeninden ayrı bir yol tutarak bilginin yerine erdemi koymuş, erdeme de günlük yaşamın akışı içinde bir yer vermiştir.
Erdem yaşama anlam kazandıran, içerik sağlayan yönlendirici, düzenleyici bir etkendir. Kişinin bütün tutkulardan, geçici isteklerden mutluluğunu önleyici eğilimlerden kurtulmasını sağlayan, onu engelsiz bir istenç özgürlüğüne kavuşturan erdemdir. Erdemle bilgi arasında özden bir bağlantı vardır, ancak bu bilginin kuramsal olması söz konusu değildir. Bilgi erdemin özünü bilmeye, yaşamdaki etkisini, önemini kavramaya yarar. Bilgi bu durumda da kuramsal değil uygulamaya elverişli niteliktedir. Kişiyi mutluluğa ulaştırdığından mutlulukla erdem arasında birbirini gerekli kılan bir bağlantı vardır. Bu bağlantı da bilgi-erdem-mutluluk üçlüsünün özünü oluşturur. Bu üç öğe birbirinden ayrı varlıklarmış gibi düşünülemez; bir bütünlük oluşturan, yaşama anlam kazandıran ilkeler olarak anlaşılmaları gerekir. Bu bütünlüğün kendi kendine yeten, ona içerik kazandıran başlıca ilkesi erdemdir.
Eğitimin ereği erdemin ne olduğunu, hangi yöntemlerle sağlanacağını öğretmektir. Onun da kuramlara değil uygulamaya dayanması, yaşamdan kaynaklanması gerekir. Eğitim, bilgiden (phronesis) kaynaklanan, yaşamla bağlantılı olan bir eylemdir. Yaşamda uygulamaya, alıştırmaya dayanmayan bir başarı yoktur. Eğitimin başarıya ulaşması da böyledir.
Bilgi
Bilginin kaynağı düşünce evreninde yaşayan, Platon’un kendi kuramına göre idea olarak adlandırdığı varlıklar değil, doğrudan doğruya duyulardır. Bize evren, nesneler duyularla verilir. Nitekim “ben şu kendiliğinden insanı, salt insanı değil, doğrudan doğruya insanı görüyorum.” Bu insan düşüncemde değil çevremde, yaşadığım ortamda somut olarak vardır. “Ben kendiliğinden atı değil, karşımdaki somut atı, çevremde bulunan atı görüyorum.” Soyut insan, soyut at ancak birer kavram olarak vardır, gerçekte yalnız somut insan, somut at vardır. Kişi nesnelerin özünü bilemez, belirleyemez, yalnız duyuların kendisine verdiğini, verildiği biçimde, bilebilir. Bizim “kuram” dediğimiz de nesnelerin özünü dile getirir, oysa biz bu özü bilemediğimizi açıkça bilemeyiz. Bilim bu kavramlar üzerinde çalışır, kavramlar arasında bağlantı kurar, bağlantı arar. Bu çalışma türünün gerçekle, yaşamla ilgisi yoktur, bu nedenle bilimin de, bilimsel bilginin de yararı söz konusu olamaz. Bilimin değeri yaşama sağladığı yararla ölçülür. Bir nesneyi tanımlarken kullandığımız kavramların, genellikle, o nesneyle ilgisi yoktur. Nesneyi niteleyen kavramla nesnenin kendisi ayrıdır, “insan iyidir” demek yanıltıcı bir yargıdır, doğrusu “insan insandır” demektir. Nesne kendini kendisiyle ortaya koyar, soyutlanmış kavramlara dayanılarak yapılan nitelemelerle değil. Kavramlara dayanılarak verilen yargıların gerçekle ilgisi yoktur. Yanılmanın kaynağı da budur. Yaşamak için gerekenlerin dışında bilgi edinmeye çalışmak boşuna uğraşmaktır. Böylesi bilgi ve bilim kişi için gereksiz bir yüktür; onun düşünme yeteneğini yozlaştırır, onu yaşama uymaktan uzaklaştırır.
Kavram
Kavramlara dayanarak yargıda bulunmak, bilmeden çelişkiye düşmektir. Kavram olarak düşünüldüğünde “her sözcük gerçektir, konuşan kimse bir nesne söylüyor, öyleyse bir gerçeği ortaya koyuyor, var olanı söylüyor. İki kişinin birbiriyle çelişkiye düşmesi ise bir konuda ayrı sözcükler söylemekten dolayıdır. Oysa bir nesnenin ancak bir tek özel kavramı bulunabilir. Bir nesnenin birden çok kavramı olamayacağına göre, birbirine karşıt söz söyleyen iki kişi özdeş bir varlıktan sözediyor demektir. Birbirine karşıt sözcükler söyleyen iki kişi özdeş bir konu üzerinde duruyor olmalı, çünkü bir nesne için iki ayn kavram bulma olanağı yoktur. Öyleyse birbirine karşıt sözcükler söyleyen, birbiriyle çelişkiye düşen iki kişi özdeş yargıda bulunuyorlar demektir. Bu durumda çelişkinin varlığını ileri sürmekle çelişkiye düşülecektir.” Antisthenes, bu çelişkinin olmadığım, bu nedenle bilim konusunda gerçeği söyleyenle söylemeyenin eş düzeyde bulunduğunu ileri sürmüştür. Bu görüş bilimin olanaksızlığını sergilemek içindir.
Varlık konusunda kesin, genel geçerliği olan bir tanım yapma olanağı yoktur. Özellikle “ilk varlık” denen arkhe bütün tanımlamaların ötesindedir. Onun ne olduğu, bir bütünlük içinde kavranamaz. Öteki varlıklar ise bileşik nesnelerdir. “İlk varlık” dışında kalan bileşik nesnelerin birer tanımı yapılabilir; ancak bu tanım nesneyi oluşturan öğeleri saymaktan başka bir anlam taşımaz. Öğeleri saymak ise bileşik nesne denen bütünü bölümlere ayırmak, parçalamak demektir. Bir nesneyi anlamak, öğrenmek için parçalara ayırmak bilmek eylemidir. Öyleyse bilmek bölümlere ayırmaktır. Nesnenin bilinmesi onun özüne girmekle bağlantılıdır. Bir nesne ne denli bölümlere ayrılır, son öğelerine dek parçalanırsa özüne o oranda girilir. Nesne de o oranda bilinir. En son öğelere varıldığında bilme eylemi de durur. Öğenin özüne girme olanağı kalkınca öğenin bilinmesinden de sözedilemez. Öğeler konusunda söylenebilecek tek söz özdeşlik yargısıdır, bu da A-A’dır. B-A değildir biçiminde olabilir. Varlıkları bilmenin, bilginin tek ödevi, kurucu öğelere birer ad bulmaktır. Ad bulmak nesneyi bir sözcükle açıklamaya çalışmaktır. Nesneleri adlandırmada kullanılan sözcüklere “kavram” diyoruz. Yargı eylemi bu adların, bu kavramların yan yana getirilmesinden öte bir anlam taşımaz.
Ahlak ve mutluluk
Ahlakın konusu mutluluktur (eudaimonia). Mutluluk ise yaşamın ereği, bilginin görevidir. Mutluluk, bütün boş kuruntulardan, gereksiz etkilenmelerden, aşırı tutkulardan, topluma sıkı sıkıya bağlılıktan, çevrenin baskısı altına girmekten kurtulmakla sağlanır. Mutluluğun özünü kıvançlı bir iç dinginliği (autarikie), kendi kendine yeterlik, tin özgürlüğü oluşturur. Tin bütün etkilerden, baskılardan uzak kalarak derin bir dinginliğe ulaşırsa mutluluğa kavuşur. Mutluluk toplum için değil, ancak birey için söz konusudur. Bireyin çevresini dolduran çekici, oyalayıcı, eğlendirici, kıvanç ve haz verici bütün nesnelerden, eğilimlerden uzak kalması gerekir. Çevreyle ilgilenmek tin özgürlüğünü ortadan kaldırır. Tin özgürlüğünün ortadan kalkışı, dinginliğin yokoluşu, mutsuzluğun kaynağıdır. Bu nedenle çevreye, etkilere, nesnelere karşı ilgisiz kalma (adiaphora) gereklidir. Bir nesneden “haz duymak deli olmaktan kötüdür”. Haz, tinin özgürlüğünü ortadan kaldırır, onu belli bir nesnenin tutsağı durumuna getirir. Özellikle doğal haz kaynaklarına karşı eğilim tinin özüne olduğu gibi erdeme, bilgeliğe, ahlak kurallarına da aykırıdır. Güzellik, varlıklılık, ün, gösteriş gibi dışa dönük durumlar birey ahlakı ile bağdaşmaz; tin özgürlüğünün, dolayısıyla mutluluğun gerçekleşmesini önler. Kişiyi ahlaklı kılan erdemdir. Erdemden başka iyi, erdemsizlikten başka kötü olamaz. İyinin ölçütü kişinin mutluluğudur. Birey iyiyi kendi özüne göre kavrar, başkalarının bir ahlak kuralı olarak öngördükleri ölçülere göre değil. Başkasının buyruğu altına girmek, istencini başkasının denetimi altına vermek tin özgürlüğünü de, mutluluğu da ortadan kaldırır. Özgürlükten yoksunluk mutsuzluktur.
Kişi erdemli yaşamakla, mutluluğun özünü kavramakla, tin özgürlüğüne kavuşmakla bilge olur. Bilgelik mutluluktur, başka bir kurala bağlanmayı gerektirmez. Birey bilge olduğundan kendi kendini yönetir, onun bir devlete gereksinme duyması söz konusu değildir. Bireyleri bilge olan bir yeryüzünde bütün devlet biçimleri mutluluğu engeller. Birey yaşamını, mutluluğa götüren erdem kurallarına göre düzenledikten sonra onu yönetecek daha üstün bir kurum gerekmez. Yeryüzünde bulunan bütün insanlar bir arada yaşayabilirler, onların devlet olarak bölünmeleri, belli topraklar üzerinde birbirlerinden ayrı yaşamaları, ayrı ayrı yasaları uygulamaları bireyin doğasına aykırıdır. Birey belli bir toprağın değil bütün yeryüzünün yurttaşıdır. Tek bir yurt vardır, o da yeryüzüdür. Bu yurdun tek geçerli yasası vardır, o da erdemdir. Gene bu yurdun tek ereği vardır, o da mutluluktur. Bütün bireyler erdemli, mutlulukla gönenmiş olduktan sonra, onların üzerinde buyurucu, özgürlüğü kısıtlayıcı, yasalara dayanan bir yönetici kuruluşun, bir devletin varlığı gereksizdir.
Toplum ve birey
Toplum bireylere birtakım sınırlamalar getirir, bireyleri belli koşullara bağlar, mutluluğa götüren eylemleri önler. Bireylerin toplum koşullarından sıyrılması, doğal olmayan bütün kurumlardan uzaklaşmaları gerekir. Toplum dışına çıkarak tek başına yaşamayı başaran birey özgürdür, erdemlidir, bütün bağlayıcı yaptırımlardan kurtulmuştur. Başkalarının davranışları, eylemleri karşısında ilgisizliğin en belirgin örneği utanma duygusudur. Birey ancak kötü olandan, erdeme aykırı gelenden utanmalıdır. Erdeme aykırı gelmeyen bir eylemden utanmak toplumun yarattığı gereksiz bir baskı sonucudur. Doğada, yaşamın özünde utanma diye bir olay yoktur.
Din gerekli değildir. Bilgenin dinle gelen inançlara bağlanması, özellikle halkın katılaşan inançlarına uyması erdeme aykırıdır. Dinle ilgili görevler de gereksizdir. Tanrı bireylerin yarattıkları bir sözcüktür; onun adına tapınaklar kurmak, birtakım görevler tanımlamak bilge kişinin işi değildir. Varsa gerçekte bir tek Tanrı vardır; onun da özü, biçimi bilinemez, tanımlanamaz. Doğada yaşayan varlıklar biçiminde düşünülen Tanrılar halkın bağlandığı birtakım geleneklerin ürünüdür, gerçek değildir. Tek olan Tanrı’ya ulaşmanın yolu da erdemdir. Erdemin dışında kalan bütün tanrısal tanımlamalar boştur; geleneklerle oluşmuş gereksiz inançlardır. Tanrı kayrasını kazanmak için çalışmak, Tanrı’ya sığınmak, adaklar sunmak bilge kişinin yaşama anlayışı ile bağdaşmaz. Tanrı ile bireyi gönüldeş kılan yalnız bilgelik olabilir. Bilge Tanrı’ya olan saygısını, geleneklerin etkisinde kalarak adaklarla değil, erdemle gösterir.
Haz kişiyi tutsaklaştırır. Oysa çaba (ponos) çalışmayı, direnmeyi, dayanıklı olmayı sağlar, kişiyi özgür kılar, bağımsızlığının bilincine vardırır. Çalışma, direnme yaşamla doğrudan doğruya bağlantılı olan, yaşama güç kazandıran, onun süresini düzenleyen koruyucu eylemlerdir. Bunların karşıtı olan süslenme, aşırı eğlence gibi olumsuz işler, yaşamı içerikten yoksun kılar, anlamsızlaştırır.
Sokrates ve Platon’la karşılaştırma
Antisthenes’in kişiyi doğaya bağlayan geçici eğilimlerden uzaklaştırmayı, yalnız bir erdem, bir mutluluk varlığı olarak görmeyi amaçlayan görüşlerinin kaynağı Sokrates’in insan anlayışı, ahlakla ilgili düşünceleridir. Sokrates’in kullandığı kavramlar Antisthenes’tede felsefenin temel kavramlarıdır; ancak bu kavramlarla ilgili yorumlar değişiktir. Us ilkelerine dayanarak insanı açıklamaya, soyut varlıkları yansıtan kavramlarla kişiyi bir örnek bilge diye görmeye, göstermeye çalışan Sokrates’e karşılık Antisthenes yaşamla bağlantılı olan somut varlıkları yansıtan kavramlara yönelmiştir. Sokrates’in insan anlayışını tersine çevirerek açıklamaya çalışmıştır. İki bilgede de düşüncenin anakonusu insandır: Sokrates’te düşünen insan, Antisthenes’te eylemde bulunan, yaşayan insan.
Antisthenes, öğretmeni Sokrates’in görüşünü yaşama uygularken Platon’un evren anlayışına, insan görüşüne, özellikle idea dizgesine bütün gücüyle karşı çıkmıştır. Bir bakıma Antisthenes’in varlık anlayışı Platon’unkine bir tepkidir. Onun, daha öğrencilik döneminde bile, Platon’la anlaşamadığını, Platon’un düşünce düzenine, özellikle idea adı altında topladığı kavramlara öfkeyle karşı çıktığı bilinmektedir. Antisthenes, bu dönemde, Platon’la anlaşamadığını “Sathon” adlı yazısında, çok ağır bir dille Platon’u yererek, eleştirerek ortaya koymuştu. Kimi felsefe tarihçileri, Antisthenes’i uygarlığın bütün buluşlarına, başarılarına karşı çıkan bir bilge diye gösterirlerse de bu öznel bir yorum olmaktan öteye geçmez. Kuramcı bilimlere ilgi duymaması, bütün düşünce alanlarında yaşamdan kaynaklanan bir ilkeyi geçerli sayması da içinde yaşadığı toplumun düzeni gereğidir. O dönemde, Atina çok değişik yaşama biçimlerinin egemen olduğu bir yerdi. Sokrates’i ölüme götüren usla bağdaşmaz inançlara duyulan aşırı bağlılık, insanları soylu, varlıklı, kul, tutsak, yoksul diye ayıran yönetim biçimi, varlıklıların yoksulları günden güne artan bir baskı ile daha da yoksullaştırmaları, Antisthenes’te varlıkla, emek kullanmadan kazanmakla sağlanan ayrıcalıklı bir yaşamın karşısına çıkma düşüncesini yaratmıştır.
Antısthenes’in düşünceleri, yaşadığı çağda da, daha sonraki dönemlerde de hızla yayılmış, Anadolu, Mezopotamya, Mısır, Roma, Trakya ülkelerinde sayısız yandaş bulmuş, yeni yeni yorumlarla geliştirilmiştir. Ahlak konusunda kurama yer vermemek, bütün felsefe kavramlarım yaşamla bağlantılı kılan bir görüşü benimsemek, mutluluğu azla yetinmede aramak en etkili bir düşünce çığırı olmuştur. Antisthenes’in mutluluk, haz anlayışına karşı ilk büyük tepki çağdaşı Aristippos’tan gelmiştir. Haz kavramına bambaşka bir yorum getiren bu bilge yaşamı elden geldiğince kolaylaştırma, bütün istekleri doyurma, gönül uyarınca dünyanın tadını çıkarma görüşünü savunmuştu. Sinoplu Diogenes ise, yeni bir yoruma gerek duymadan Antisthenes’in düşüncelerini olduğu gibi benimsemiş, yaymış, geliştirmiştir.
Orta Çağ’da etkisi
Orta Çağ’da, özellikle Hıristiyanlık’m ortaya çıkışında yaşamla ilgili değerleri küçümseme, mutluluğu azla yetinmede, duygulara egemen olmada, duyularla ilgili hazları yoketmede bulan dinci inancın kaynağı Antisthenes felsefesidir. Hıristiyan insanı için mutluluk Tanrı’ya kavuşmak, “günah”tan kurtulmaktır. Bunları başarabilmek için de başlıca işlem gövdeyle ilgili bütün hazlara yüzçevirmek, tutkuları önlemek, “nefs üzerinde kesin bir egemenlik” sağlamaktır. Hıristiyan kuramlarında çok yaygın olan “çile”, gösterişten kaçınma, eski giysilere bürünme, evlenmeme gibi toplum düzeniyle bağdaşmayan davranışların biçim değiştirmiş Antisthenesçi bir görüşten kaynaklandığı bellidir.
Doğu ve İslam ülkelerinde dine aşırı bir duyarlılıkla bağlanarak “çile” çekmeyi bir olgunlaşma yöntemi sayan ve dünya varlıklarını küçümseyen, yeren, gövdeyle bağlantılı bütün isteklere, gereksinmeli eğilimlere karşı çıkan tutumun kaynaklarından biri de Antisthenes’in düşünceleridir. Bu düşüncelerin yayılmasında, tutunmasında başlıca etken geleneklerdir. İslam çilecilerinin Antisthenes’in yazılarını okuyarak görüşlerini öğrendikleri ileri sürülemez; ancak İlk Çağ’dan beri din kuramlarında uygulanan dünya varlıklarına karşı olumsuz davranma geleneği yaygındı.
Batı felsefesinde toplumculuğa karşı bireyciliği, topluma karşı bireyi savunma anlayışının da temeli Antisthenes’tir. Orta Çağ Hıristiyan felsefesinde yeni bir akım sayılan adcılığın (nominalizm) kurucusu da Antisthenes’tir denebilir. Bilimin başlıca görevinin nesneleri ayırarak adlandırmak olduğunu ileri süren Antisthenes’in bu düşüncesi, Orta Çağ’da Hıristiyan felsefesinin anakonularmdan biri olmuştur. Antisthenes, adcılığı- Platon’un idea kuramına karşı ortaya atmıştı. Platon’un idea kuramına göre kavramlar gerçek varlıklardır; evrende bulunan nesneler bu kavramların (ideahr) birer yansıması, birer görünüşüdür. Platon-Antisthenes arasında ortaya çıkan görüş ayrılığı yüzyıllar boyu sürmüş, değişik düşünce akımlarının doğmasına olanak sağlamıştır.
Diogenes Laertius’un bildirdiğine göre Antisthenes’ten kalan yazılar on kitap oluşturacak niceliktedir. Bunların hepsi günümüze kalmamıştır. Yazılarının adlarından, Antisthenes’in çok değişik konular üzerinde çalıştığı, kitap yazdığı anlaşılıyor.
• KAYNAKLAR: Diogenes Laertius, Leben und Meinun-gen berühmter Philosophen, O. Apelt (çev.), (12. bas.), 1967; T. Gomperz, Griechische Denker, 1903; E. Zeller, Die Philosophie der Griechen, 1921.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi