ATAULLAH EFENDİ [ Şerifzade ] (1759/60-1811)
Osmanlı şeyhülislamı. Nizam-ı Cedid hareketine engel olup Kabakçı Mustafa ile işbirliği yaparak III.Selim’i tahttan indirdi.
Seyyid Mehmed Ataullah Efendi, Osmanlı Im-paratorluğu’na birçok şeyhülislam ve devlet adamı yetiştirmiş bir ailedendir. İstanbul’da doğdu, sürgün bulunduğu Güzelhisar’da (Aydın) öldü. Babası şeyhülislam Esad Efendizade Mehmed Şerif Efendi’den ötürü “Şerifzade” ve büyükbabasının babası şeyhülislam Ebu İshak Efendi’den dolayı da “Ebu İshakzade” diye anılır. Ayrıca ayağının sakatlığından ötürü Topal Ataullah Efendi diye de bilinir. Şair Fıtnat Hanım’ın yeğenidir.
Şeyhülislam çocuklarına tanınan bir ayrıcalık olarak oniki yaşında müderris oldu. Kısa sürede ilerleyerek “Galata mevleviyeti” payesini aldı. Sırasıyla Edirne, Mekke mevleviyetlerinde bulundu. 1793/ 94’te İstanbul kadılığına, buna ek olarak da Peygam-ber’in soyundan gelenler arasından seçilip, onların her işini gören ve onları devlet önünde temsil eden Nakibü’l-eşraf’lığa atandı. Bu göreve atanan kimse ayrıca, padişah tahta çıktığı zaman kendisine kılıç kuşatırdı. İsimlerinin önünde “seyyid” sanı vardır.
1804-1805’te Rumeli kazaskeri, arkasından Salihzade Ahmed Esad Efendi’nin yerine Osmanlı Devle-
ti’nin 96. şeyhülislamı oldu (1807).
Sultan Mustafa (IV.Mustafa) şehzadeliği sırasında Nizam-ı Cedid düşmanları ile birleşti. Sadaret kaymakamı Köse Musa Paşa ve Ataullah Efendi gibi tutucu kişilerle beraber IlI.Selim’e karşı bir askeri isyan hazırlamaya başladılar. Rumelikavağı’nda Kabakçı Mustafa’nın yönetimindeki yeniçeri yamaklarını kışkırtıp isyanı genişlettiler. Ataullah Efendi’nin verdiği fetva ile 1807’de IlI.Selim’i tahttan indirip IV. Mustafa’yı padişah yaptılar.
IV. Mustafa, zorbaların ve Ataullah Efendi’nin hükmü altında bulunup kimseye söz geçiremiyordu. Müderris Seyyidâ Efendi’nin tezviri ile 18 Temmuz 1807’de, Ataullah Efendi görevinden alındı. Yerine Samanîzade Ömer Hulusi Efendi atandı. Fakat, zorbaların tehdidi ile bir gün sonra, Ataullah Efendi ikinci kez şeyhülislam oldu.
Alemdar Mustafa Paşa, ülkenin yönetimini düzeltmek için harekete geçip İstanbul’a geldi. Kabakçı Mustafa öldürüldü. Ataullah Efendi görevinden alınıp Kızanlık Kasabası’na sürüldü (1808). İki yıl burada kaldı, sonra arpalığı olan Güzelhisar’da (Aydın) ölünceye değin oturdu.
Ataullah Efendi’nin düzenlenmiş bir divanı ve Tefsir-i Beyzavi’ye bitiremediği Türkçe bir haşiyesi vardır.
• YAPITLAR: Divan; Tefsir-i Beyzavî haşiyesi.
• KAYNAKLAR: İlmiye Salnâmesi, 1914; Ahmed Rıfat, Devhatü’l-meşayih; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin ilmiye Teşkilatı, 1965; Ahmet Refik, Kabakçı Mustafa, 1912; Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, II, 1940.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi