APPLETON, Edward Victor (1892-1965)
İngiliz fizikçi. İyonosferde, radyo dalgalarını yansıtan bir katmanın varlığını saptamıştır.
6 Eylül 1892’de Bradford’un Yorkshire kasabasında doğdu. Babası bir değirmen işçisi olan Appleton, Cambridge’deki St. John College’da okudu. 1920’de Cambridge’deki Cavendish Laboratuvarı’nda Rutherford’un yanında araştırma görevlisi olarak çalışmaya başladı. Dört yıl sonra da Londra’daki King’s College’da deneysel fizik bölümü profesörlüğüne getirildi. 1936’ya değin süren bu görevin ardından Cambridge Üniversitesi’nde Jacksonian Doğa Felsefesi Kürsüsü profesörlüğüne atandı. II. Dünya Savaşı’nın başladığı 1939’da Bilimsel ve Smai Araştırmalar Dairesi’nin daimi sekreterliğine getirildi. Savaş yıllarından başlayarak radarın geliştirilmesi ve İngiltere’de ilk atom bombasının yapımı çalışmalarına katıldı. 1941’de “Sir” unvanım, 1947’de de Nobel Fizik Ödülü’nü aldı. 1949’dan sonra Edinburgh Üniversite-si’nde uzun yıllar dekanlık ve rektör yardımcılığı yapan Appleton, 1953’te British Association’ın başkanlığını da yürüttü. 21 Nisan 1965’te Edinburgh’da öldüğünde, aralarında Royal Society de bulunan on altı bilimsel kuruluş ve üniversitenin onur üyesiydi.
Appleton’ın fiziğe en önemli katkısı, iyonosferin niteliği ve katmanlarıyla ilgili çalışmalarıdır. Bu konudaki araştırmalar 19. yy’ın başlarına uzanır. 1839’da Alman matematikçi Gauss, Yer’in manyetik alanındaki değişimlere, elektrik iletkenliğine sahip bir atmosfer katmanının neden olduğu savını ortaya atmıştı. Bu alandaki çalışmalar, 20. yy’ın başlarında telsiz (radyo) yayınlarıyla güncellik ve pratik önem kazanmaya başladı. 1901’den önce, radyo yayınlarının kullanım alanının çok kısıtlı olacağı sanılıyordu. Bunun nedeni de yayının bir ışık demeti gibi ancak düz bir doğru boyunca ve kısa mesafelere ulaşabileceği görüşüydü. Oysa, Marconi’nin 1901 yılında okyanus aşırı telsiz yayını gerçekleştirmesi, bu buluşa olan ilgiyi artırdığı gibi, yayının uzak mesafelere iletilmesini sağlayan atmosfer olguları üzerindeki araştırmalara da hız kazandırdı. Bu bağlamda, İngiliz Heaviside ve İrlandalı Kennely 1902 yılında birbirlerinden bağımsız olarak, radyo yayınlarının yukarı atmosferin elektrik iletken bir katmanından yansıyarak yeryüzüne ulaştığını ileri sürdüler.
Yukarı atmosfer fiziğiyle ve özellikle radyo dalgalarıyla I. Dünya Savaşı sırasında, Royal Engine-ers’de yüzbaşıyken ilgilenmeye başlayan Appleton, 1924’te böyle bir yansıtıcı katmanın varlığım deney-
lerle saptadı. Bugün bu katman “Heaviside-Kennely katmanı” ya da “E katmam” adıyla anılır. Kısa bir süre sonra Appleton, E katmanının üstünde ikinci bir katmanın varlığını buldu. “Appleton katmanı” ya da “F katmam” olarak bilinen bu bölge, iyonosferin en yüksek ve iyon yoğunluğunun en fazla olduğu katmanıdır. Bu buluşundan dolayı Appleton’a 1947 Nobel Fizik Ödülü verildi.
Appleton, iyonosferin bu iki katmanım da, gönderdiği çok kısa dalgaların yansımasıyla keşfetti. Diğer iyonosfer katmanları sıcaklık ve zamana göre değişen aralıklarla bu dalgalan yansıttıklarından, radyo dalgalarını sürekli yansıtıp haberleşmeyi sağlayan katman F katmanıdır. Yer yüzeyinden yaklaşık 150 km yükseklikte başlayıp 300 km’ye varan ve iyonosfer katmanlarının en üstünde yer alan F katmanında santimetre küpe düşen serbest iyon sayısı ortalama 106’dır. F katmam, Fı ve F2 diye iki bölgeye ayrılır. Yalnızca gündüzleri ayrı bir katman olan Fı alt bölgesi, geceleri F2 ile birleşerek tek bir katman oluşturur. Bu katmanlardan genellikle frekansı 30 MHz’e kadar olan elektromanyetik dalgalar yansımakta, böylelikle kıtalararası radyo ve telsiz haberleşmesi gerçekleştirilebilmektedir.
• KAYNAKLAR: Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society, 1966; R. Clark, Sir Edward Appleton, 1971; Les Prix Nobel en 1947, 1969.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi