GLISSON, Francis (1596-1677)
İngiliz tanrıbilimci ve doğa bilgini. Tözün kendi kendini işleyen ve geliştiren bir güç taşıdığı görüşünü savunmuştur.
Dorsetshire’da doğdu, Londra’da öldü. Cambridge’de Caisus College’da okuduktan sonra tıp öğrenimi gördü. Cambridge Üniversitesi’nde, kırk yıl süreyle, tıp bilimleri okuttu. Çağında büyük ün kazanan Glisson, adı daha sonra Royal Society olan bilginlerin bulunduğu derneğe üye seçildi.
Çalışmalarının büyük bir bölümünü tıp konularına ayıran Glisson’un felsefeyle ilgili görüşleri töz kavramı üzerinde toplanmıştır. Ona göre varlığın özünü oluşturan tözdür. Tözün biri kendi kendini işlemesi, öteki kendi kendini geliştirmesi olmak üzere iki niteliği vardır. Bu iki nitelik bütün tözlerin özünü biçimlendirir. Her töz bir erktir, yapısı gereği, türlü yaşam biçimlerini oluşturur. Töz dışardan bir nesne almadığı gibi, tözün özüne girme olanağı da yoktur. Tözlerin, dolaysız olarak, birbirlerine dokunmaları da söz konusu değildir. Töz değişik biçimlerde eylemleri doğurur, bu eylemlerin sağladığı gelişmeye yaşam denir.
Glisson’a göre yaşam, bir varlığın taşıdığı bütün özelliklerin ve yetilerin, başka bir gücün etkisi olmaksızın, kendiliğinden gelişmesidir. Bu gelişme, bu yetkiler ise tözün değişik eylemleridir. Yaşam varlığı gerektiren bir süreç olduğuna göre, onunla ilgili sorunun çözümü varlığın açıklamşma bağlıdır. Glisson varolmayı devinmek diye tanımlar. Devinmek ise eylemdir. Varlığın her biçimi eylemin biçimiyle bağlantılıdır. Böylece varolmak devinmek, devinmek eylem, eylem ise bir biçim almaktır.
Tanrıbilim sorunlarını skolastik anlayışa göre açıklayan Glisson özün (prote materia) canlı olduğu kanısındadır. Canlı olan bu ilk madde (öz) tin gibi etkindir, erktir. Ancak tinle özdeş varlık aşamasında değil, daha aşağıdadır. Duyuları etkileyen anlıkta nesnelerin biçimlerinin oluşmasını sağlayan odur. Etkilenen duyular algıyı gerçekleştirir. Algının kendine özgü bir biçimi vardır, biçimsiz algı ve madde söz konusu değildir. Algılara dayanılarak tasarlanan biçimler tümeldir. Tözün kendisi, kendi varoluş özelliğiyle düşünülürse, tikeldir. Tikelle tümel, özle varoluş birbirinden ayrı olmadığı gibi karşıt da değildir. Belirli bir varlık olan tözde bütün tümeller ve biçimler bulunur. Glisson’un tözle ilgili düşünceleri, kimi araştırıcılara göre, Leibniz’in monad kuramının ortaya konmasında etkili olmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Tractatus de Natura Substantiae Energetica, 1672, (“Tözün Doğal Erki Üstüne Çalışma”); Appetitiva motiva, 1672, (“Yönlendirici Yeti”).
• KAYNAKLAR: H.Marion, Francis Glissonius an Leibni-tio de Natura Subztantiae Gogitanti quidam Tribuerti, 1880.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi