ARAGO, François (1786-1853)
Fransız bilim ve siyaset adamı. Işık ve manyetizma alanında çalışmalar yapmış, Fransa’da 1848 Şubat Devri- mi’nden sonra kurulan geçici hükümette görev almıştır.
Dominique François Jean Arago 26 Şubat 1786’da Doğu Pireneler bölgesindeki Perpignan’a bağlı Estagel’de doğdu. İlk ve ortaöğrenimini bu kentte tamamladıktan sonra Paris’te Ecole Polytech-nique’i bitidi. Laplace’ın yardımıyla Boylamlar Dai-resi’nin sekreterliğine getirildi. 1806’da, asistanlığını yaptığı Biot ile birlikte, meridyen yayını ölçmek üzere Ispanya’ya gitti.
Bu dönemde, Napoleon Bonaparte’ın, kardeşi Joseph’i İspanya kralı yapmak istemesi yüzünden iki ülkenin arası açılmıştı. Biot’nun Fransa’ya dönmesinden bir süre sonra Arago casuslukla suçlandı. Üç ay Palma’da tutuklu kaldıktan sonra, 1809’da Cezayir üzerinden gizlice Marsilya’ya ulaştı. Birkaç ay sonra da Lalande’ın yerine Fransız Bilimler Akademisi üyeliğine seçildi. Aynı yıl Ecole Polytechnique’te, Gaspard Monge’dan boşalan analitik geometri kürsüsüne getirildi ve yaklaşık yirmi yıl bu okulda analiz ve jeodezi okuttu. 1830’da Bilimler Akademisi, Fourier’nın ölümüyle boşalan daimi sekreterlik görevini Arago’ya verdi. Aynı yıl Paris Gözlemevi’nin ve Boylamlar Dairesi’nin yöneticiliğini üstlenen, 1830 ve 1848 devrimlerinde siyaset alanında da etkinlik gösteren Arago, III. Napoleon döneminde bütün zamanını bilimsel çalışmalarına ayırdı. 2 Ekim 1853’te Paris’te öldü.
Arago’nun üç erkek kardeşinden Jean (1788-1836), Meksika’nın bağımsızlık savaşında Meksika adına çarpışmış bir general; Jacques Etienne Victor (1790-1855) gezi notlarıyla ünlü bir yazar; Etienne (1802-1892) ise 1849 ayaklanmasına katılmış devrimci bir siyaset adamı ve yazardı. François Arago’nun oğlu François Victor Emmanuel de babası gibi koyu bir cumhuriyetçiydi ve III. Napoleon döneminden sonra çeşitli devlet görevlerinde bulundu.
Siyasal etkinliği
Arago’nun yaşadığı dönem, Fransa’nın yoğun toplumsal ve siyasal olaylara tanık olduğu bir dönemdi. 1830 Temmuzu’nda Louis-Philippe’in krallığa getirilmesiyle başlayan “Temmuz monarşisi” döneminde Arago, Doğu Pireneler’den milletvekili seçildi 1789 Devrimi’nden sonra liberalizm yanlısı burjuvazinin, “lejitimist”leri, Bonapartçılar’ı, sosyalistleri ve radikalleri karşısına alarak iktidarı ele geçirdiği bu dönemde, basma ve muhalefete uygulanan baskı yer yer ayaklanmalara yolaçmış, ancak, bunlar büyümeden bastırılmıştı. 1847’ye gelindiğinde, Fransa’da ve Avrupa’da yaygınlaşan ekonomik kriz önce burjuvazinin kralı desteklemekten vazgeçmesiyle, 1848’de de toplumdaki radikal kesimlerin ayaklanmasıyla sonuçlandı.
Ilk yapay mıknatıs
Arago, 1848 Şubatı’nda kurulan geçici hükümette deniz ve savaş bakanı olarak yer aldı. Ilımlı cumhuriyetçilerin egemen olduğu geçici hükümetin ilk işi II. Cumhurıyet’i ilan etmek ve tüm yurttaşlara oy hakkı tanımak oldu; işçi isteklerine ise geçici çözümler getirmekle yetindi. Hükümet, ayrıca 1789 Devrimi’ne aykırı düşmemek kaygısıyla ve ekonomik nedenlerle Fransa’nın sömürgelerinde köleliği yasakladı. Arago da bu kararı imzalayanlar arasındaydı. Genel seçimlere gitmek üzere oluşturulan kurucu mecliste de görev alan Arago, ılımlı cumhuriyetçi kanatta burjuvazinin temsilciliğini üstlenmiş ve konuşma yeteneğiyle dikkatleri çekmişti. Arago, ılımlı cumhuriyetçilerden Lamartine, Marie, Garnier-Pages ve radikal Ledru-Rollin ile 10 Mayıs 1848’de, sosyalistleri etkisiz kılmayı amaçlayan bir yürütme komitesi kurdu. Mayıs 1849’da bu görevden ayrılarak yasama komisyonuna girdi; 2 Aralık 1851’de de Louis Bonaparte’ın huzursuzluğunu bahane ederek meclisi kapatması üzerine tüm görevlerinden istifa etti. Aralık 1852’de kendini III. Napoleon adıyla imparator ilan eden Louis Bonaparte’a bağlılık yemini etmeyi reddetmesine karşın, bilim adamı kişiliğinden yararlanarak tutuklanmaksızın siyasetten ayrılmayı başardı.
Işığın polarılması
Arago önceleri asker olmayı düşünürken, bilimsel konulardaki yeteneğini sezen Laplace’ın da desteğiyle Boylamlar Dairesi’nde çalışmaya başlamıştı. Bu büronun yönetiminde gerçekleştirilen meridyen yayının ölçümü onun ilk önemli çalışmasıydı. Bundan sonra da ortak çalışmalarını sürdüren Arago ve Biot, gazların ışığı kırma indisini, havanın ve kimi gazların yoğunluğunu birlikte hesapladılar. 1808’de Malus’ nün ışığın polarılması olayını keşfetmesi, bu iki fizikçinin ilgisini çekti. Bu konuya eğilen Arago, 1811’de, kimi kristallerden geçen beyaz ışığın polarılarak birbirini tamamlayan iki renkli ışına ayrıştığını saptadı. Ayrışan ışınları İzlanda spatındanyontulmuş bir prizmada incelediğinde, prizmanın her dönüşünde renklerin değiştiğini gözlemledi ve böylece İzlanda spatının çiftkırıcılık özelliğinden yararlanarak renkser (kromatik) ve dönel polarma olayını tanımladı. Bu çalışmaları sırasında, doğal ışık ile polarılmış ışığı birbirinden .ayırt etmeye yarayan ilk polariskopu ve bir ışık demetindeki polarılmış ışık oranını belirleyen ilk polarimetreyi yaptı.
Arago bir yandan da, ışığın yayılmasını açıklamak için Young’ın ortaya attığı dalga kuramına ilgi duymaya başlamıştı. Sonunda, dalga kuramının en ateşli savunucularından biri oldu; bu kuramı geliştirmeye çalışan Fresnel’in yanında yer alarak Laplace, Biot ve Poisson’a şiddetle karşı çıktı. Bu üç fizikçinin desteklediği ve ışığın ısınan bir cismin yaydığı taneciklerden oluştuğunu ileri süren kuram, dalga kuramının açıklayabildiği kimi olayları, sözgelimi girişim olayını açıklamakta yetersiz kalıyordu. Polarılma olayını dalga kuramına dayanarak açıklamayı başaran Arago, bu kuramın tam olarak sınanabilmesi için değişik yoğunluktaki ortamlarda ışığın hızını ölçmeyi düşündü. 1838’de bu düşüncesini Bilimler Akademisi’ne açıkladıysa da, artık gözleri çok iyi görmediğinden kendisi gerçekleştiremedi. 1850’de Foucault, Arago’ dan esinlenerek döner ayna yöntemiyle ışığın hızını ölçtü ve havadan daha yoğun bir ortamda ışığın daha yavaş ilerlediğini kanıtladı.
Optik alanındaki çalışmalarından başka, manyetizma konusunda da Arago’nun fiziğe değerli katkıları olmuştur. 1820’de DanimarkalI fizikçi Oersted, içinden elektrik akımı geçirilen bir telin, çevresinde manyetik alan yarattığını açıklayınca, Arago bu olayı incelemeye başladı. Aynı yıl, bakır bir spiralin içinden elektrik akımı geçirildiğinde çevredeki demir talaşlarının tele yapıştığını, akım kesilince de telden ayrıldığını gösterdi. Ampere’le birlikte çalışarak, demirde, elektrik akımıyla kalıcı mıknatıslık elde etmeyi başardı. 1824’te, içinden elektrik akımı geçirilen döner bakır diskin, üzerindeki manyetik göstergeyi döndürdüğünü gözlemledi. Sonradan Foucault’nun kurallarını saptayacağı bu dönme mıknatıslığı olayını ve ilk yapay mıknatısı bulduğu için, 1825’te Londra’daki Royal Society Arago’yu Copley Madalyası’yla ödüllendirdi.
Astronomi çalışmaları
Paris Gözlemevi’ndeki uzun görevi boyunca astronomi çalışmalarını sürdüren Arago, 1840’ta Güneş kromosferini inceledi. İlk kez Güneş’in fotoğraflarını çekti, ışık sapıncını önleyerek gezegenlerin çapını ölçme yöntemini geliştirdi ve manyetik fırtınalarla kutup ışıkları arasındaki ilişkiyi ortaya koydu.
Bir bilim adamı olarak, bilimdeki tüm gelişmelerin halka aktarılmasından yanaydı; 1812’den 1845’e değin gözlemevinde verdiği konferanslar geniş bir izleyici kitlesi buluyordu. Fransız astronom Le Verrier’yi ,Uranüs’ün hareketindeki düzensizlikleri incelemeye yönelten de Arago oldu. İngiliz astronom Adams ile Le Verrier düzensizliklerin bir başka gezegenin varlığından kaynaklandığını, hemen hemen aynı zamanda açıkladılar. Arago, bu yeni gezegene “Leverrier” adının verilmesi için direttiyse de, iki bilginin eşit katkısı gözönüne alınarak, gezegenin Neptün diye adlandırılması uygun görüldü.
Arago’nun 1830-1850 arasındaki yoğun siyaset yaşamında bile ara vermeksizin sürdürdüğü bilimsel çalışmaları, fiziğin birçok dalında yeni gelişmelere temel olacak niteliktedir. Özellikle polarılma konusundaki araştırmaları dalga kuramına, mıknatıslar üzerindeki çalışmaları da elektromıknatıslığa yeni boyutlar kazandırmıştır.
• YAPITLAR: Oeuvres Completes, (ö.s), M.J.A. Barral (der.), 3 cilt, 1854-1862, (“Tüm Yapıtları”).
• KAYNAKLAR: Audiganne, Arago, Son Genie et Son Influence, 1869, (“Arago, Dehası ve Etkisi”), E.G. Smith, “The Centenary of Arago, 1786-1853”, Engineering, (176), 1953, (“Arago’nun Yüzüncü Yıldönümü”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi