GİLBERT PORRETANUS (1076-1154)
Fransız, tanrıbilimci. Aristoteles mantığına ve Hıristiyanlıksın Tanrı anlayışına getirdiği yeni yorumlarla ün kazanmıştır.
Latince adi Gilbertus Porretanus olan Gilbert Poitiers’de doğdu, 4 Eylül Î154’te aynı yerde öldü. İlköğrenimini burada gördükten sonra Chartres’a giderek, çağın ünlü tanrıbilimcilerinden, Chartres’lı Bernard’m öğrencisi oldu, ondan felsefe ve tanrıbilim okudu. Bir süre Bernard’ın yanında kaldı, sonra Lyon’a gitti, Anselmus’un derslerini dinledi, onunla yakınlık kurdu, tanrıbilim konusundaki çalışmalarını sürdürdü. Yeniden Chartres’a döndü, hocası Ber-nard’ın 1130’da ölümü üzerine, onun yerine şansölye olarak görevlendirildi. 1137’de bu görevi bırakarak Paris’e gitti, orada bir süre “Maître” olarak görevde bulundu, 1140’ta Sens Ruhani Konseyi’nde Abaelar-dus’un görüşlerini suçlayanlara katıldı. 1142’de Poiti-ers piskoposluğuna atandı. Kimi düşüncelerinin Hı-ristiyanlık’m Tanrı anlayışına aykırı düştüğü savıyla 1147’de Paris’te 1148’de Rheims’de yargılandı. Clair-vaux’lu Bernard’ın ağır eleştirilerine uğradı.
Gilbert’in tanrıbilim sorunlarına duyduğu ilgi Kutsal Kitap’ı ve St.Paul’un Epıstulae’sini (“Mektuplar”) okuyup yorumlamakla başlamıştır. Daha sonra Boethius’un Hıristiyanlık’la ilgili düşüncelerini yorumlamış, özellikle Trinatate (“Kutsal Üçleme”) konusundaki açıklamalarıyla geniş tartışmalara yol açmıştır. Onun bu çalışmaları, düşünce dizgesinin odağını oluşturan varlık ve bilgi kuramını biçimlendirmesine olanak sağlamıştır. Gilbert’in bilgi kuramı bir yandan Platon’un İdea öğretisine, bir yandan da Boethius’un Aristoteles’ten kaynaklanan ve somut varlıklardan kalkarak soyutlara varan görüşüne dayanır.
Gilbert’e göre bilginin kazanılmasında insan usunun önemli bir işlevi vardır. Bilginin ilk aşaması tikel, son ilgi aşaması da tümel varlık olan idealar ve tanrısal biçimlerdir. İdealar süreklidir (subsistantia). Us, önce somut ve tikel olan nesneleri, onların yaratılmış (nativa) olan evrensel biçimlerini algılar. Bu algılama süreci içinde, biçimlerin birbiriyle olan benzerliklerini de kavrayan us, aşama aşama yükselerek tür ve cins gibi varlıkların bilgisini edinir. Tikel-tür-cins aşamalarından geçtikten sonra daha yüksek bir varlık alanını oluşturan idealarm bilgisine varır. İş bu alana varmakla da bitmez, bir üst aşamada bulunan, ilk biçimleri bilme gereği vardır. Bu aşamaya değin sıralanan bütün biçimler yaratılmış varlıklardır, oysa onların üstünde tanrısal nitelik taşıyan ve Tanrı’da bulunan ilk biçimler vardır. Bilginin son ve en yüksek aşaması olan bu ilk biçimlere ulaşmakla bilme süreci bütünlüğe varır.
Nesnelerin oluşumu
Gilbert’in kuramına göre nesnelerin oluşmasında ilk madde, ilk biçim ve duyulur nesnelerin evrensel örnekleri (idealar) olmak üzere üç temel öğe vardır. İlk madde kurucu öğe olmakla birlikte öteki iki varlığa bağlıdır. Biçimler tümellerin oluşmasında başlıca kaynaktır. Biçimler, maddeyle birleşerek, sürekli olanı ve bireyleri (nesneleri) ortaya çıkarır. Biçimler töz değil, ancak süreklidir, tözlerin varlık (nesne) niteliği kazanmasını sağlar. İdealar ise tanrısal düşünceler niteliğindedir, tanrısal varlık alanı dışında kalan bütün nesneler, bu idealann yansımasından oluşur. Nesne, şimdi ve burada varolan bir bireydir, bu özelliği nedeniyle birtakım ilinekler almaya elverişli bir yapıdadır. Töz olan bireyler, kendi varlıklarıyla ilgili, ilineklerin neden ve ilkesi durumundadır. Ancak tözle süreklilik ayrıdır. Süreklilik yalnız kendi özüyle varolana, ilinekleri gereksinmeyene özgüdür. Bu nedenle, yalnız kendi özleriyle düşünüldüğünde, ilineksiz, oldukları anlaşılan türler ve cinsler süreklidir. Türler ve cinsler, başka nesnelerin dayanağı olmadığından, töz değildir. Oysa bireyler tözdür, bütün tözler sürekli olduğundan, bireyler de süreklidir. Ancak, edim bakımından kimi süreklilikler, ilinekleri bulunmadığından töz değildir. Duyulur düşüncelerin kaynağı idealardır, bu nedenle bunlar tözdür ve süreklidir. Bu tözler toprak, su, hava ve ateş olmak üzere dörttür, ancak bunlar duyularla algılanan nesneler değil, varlık türlerinin kurucu öğeleridir.
Tanrı ve öz
Tanrı kavramına, Hıristiyan anlayışıyla pek bağdaşmayan, yeni bir yorum getiren Gilbert için önemli olan nitelik değil özdür. Ona göre Tanrı salt gerçekliktir, onun salt gerçekliği dışında ikinci bir niteliği yoktur. Tanrı’nın tözü ile tanrısallığı özdeştir, (id quod est-id quo est). Bu da tanrısallığın Tanrı’da biçim oluşundan dolayıdır. Tanrı, varlık aşamalarının doruğunda bulunan, bütün varlık türlerinin oluşumunu sağlayan yaratıcı güçtür. Tanrı’nın yarattığı varlıklar yalın değil birleşiktir. Yaratma eylemi tanrısal düşüncenin örneğine uygun gelen biçimi ortaya koymaktır. Yaratılan bir nesnenin varlığı, o nesneyi olduğu durumda tutan, onu o biçimde saklayan, ona o biçimi kazandıranla bağlantılıdır.
Kategoriler
Gilbert, mantığa Aristoteles’in on kategorisini eleştirmekle girer. Bu kategorileri metafizik bakımından yorumlar. Gilbert’e göre mantığa uygun gelen bu kategorilerin metafizikle bağdaşma olanağı yoktur. Liber Sex Principtorum (“Altı İlke Kitabı”) adlı yapıtında incelediği kategorileri iki bölüme ayırır. Birinci bölümde töz, nicelik, nitelik, bağıntı gibi dört kategori yer alır. Bunlara tözün yapısı gereği ayrılmaz biçimler ya da zorunlu biçimler adım verir. İkinci bölümde durum, yer, zaman, eylem, etkinlik, edilgenlik kategorileri bulunur. Ayrılabilir biçimler diye nitelenen bu kategoriler de tözün yardımcı biçimleri (formae asistantes) olarak tanımlanır. Gilbert, bu altı kategoriyi, tözün dış koşulları olarak da görür.
Gilbert’in tanrıbilim sorunlarının çözümünde uyguladığı yöntem, kendi çağında olduğu gibi, sonraki dönemlerde de sürekli tartışmalara yol açmış, özellikle Tanrı varlığıyla ilgili düşünceleri ağır eleştirilere uğramıştır. Buna karşın etkisi büyük olmuş, Boetîuus’la ilgili yorumları yazın alanında da ilgi uyandırmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Patrologia Lattna, (ö.s.), J.P. Migne (der.), LXIV, 1847, (“Latin Kilise Babaları Felsefesi”) ; Liber de Sex Principiis Gilberto Porretano Ascriptus. (ö.s.), A.Heysse, (der.), 1929, (“Gilbertus Porretanus’urı Altı ilke Kitabı Üzerine Ek”).
• KAYNAKLAR: S.Gammersbaclı, Gilbert von Poitiers und seine Prozesse im Urteil der Zeitgenossen, 1959; M.A.Schmidt, Gottheit und Trinitaet nacb dem Kommen-tar des Gilbert Poretta zu Boetbius, 1956.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi