GENTILE, Giovanni (1875-1944)
İtalyan, filozof ve bilgin. Yeni-Hegelci akımın öncülerindendir. Faşist korporatif devlet felsefesine ilişkin çalışmalarıyla tanınmıştır.
30 Mayıs 1875’te Sicilya’da Castelvetrano’da doğdu, 15 Nisan 1944’te Floransa’da öldü. Floransa ve Roma üniversitelerinde hukuk, dilbilim, tarih, yazın tarihi ve felsefe öğrenimi gördü. 1917-1944 arası Napoli, Palermo, Pisa ve Roma üniversitelerinde felsefe profesörü olarak çalıştı. 1922’de I. Mussolini hükümetinde eğitim bakanı oldu. İtalyan eğitim sistemini faşist anlayışa göre düzenledi. 1924’te, görevinden ayrıldıktan sonra, Ulusal Faşist Kültür Kurumu’nun başına getirildi, bu görevini 1943’te Mussolini’nin düşüşüne değin sürdürdü. Faşizme karşı olanlarca öldürüldü.
Gentile’nin felsefeye olan ilgisi Hegel’in yapıtlarını okumakla başladı. Önce hukuk, yazın, dilbilim gibi konularda çalıştı, sonra Hegel’i inceledi, ona yeni bir yorum getirerek İtalya’da benimsenmesine katkıda bulundu. Özellikle 1910’dan sonra Croce ile birlikte Hegel felsefesinin içerdiği sorunları yeniden ele aldı. Bu çalışmaları sonucu İtalya’da, Croce ile birlikte, Yeni-Hegelcilik’in öncüsü sayılır.
“Edimci idealizm”
Bütün düşüncelerini, belli bir bakış açısına ve kendi oluşturduğu dizgeye göre açıklamaya çalışan Gentile, “edimci idealizm” adını verdiği kuramını, felsefesinin odağı sayar. Bu kurama göre özne ile nesne ayrı ayrı düşünülürse, bilgi sorununda, olumlu bir sonuca varılamaz. Düşünce özne ile nesnenin bir bireşimidir. Bu durum bilgi için de geçerlidir. Ancak, bilginin de, onun öğeleri arasında bulunan düşüncenin de edimle bağlantılı olduğu unutulmamalıdır. Gerçeklik, ancak bir edimle tasarlanabilir, bu edim onu düşünülebilir bir nesne durumuna getirir. Gerçekliği edimden soyutlayarak, kendi başına bir varlık diye, düşünme olanağı yoktur. Gerçekliğin, bilginin edimsel konusu olması da, onun bir edimle birlikte düşünülmesinden dolayıdır. Gentile,“kendi kendinde nesne” (ding an sich) ve gerçeklik konusunda Kant’ı eleştirerek, kendi kendinde nesnenin bir gerçeklik olabilmesi için, daha önceden düşüncesinin (ide) bir tasarımının bulunması gerektiğini öne sürer. Ona göre “kendinde gerçeklik” adı verilen nesne düşünülmemiş gibi görünen, düşünülmüş gerçekliktir. Yoksa düşünülmeyen, düşünme akışı içinde edimle bağlantılı kılınmayan bir gerçekliğin varlığı söz konusu değildir. Nesne, özneye görünen varlıktır. Bu nedenle bilgi, özne-nesne özdeşliğini kavrayan tinin edimiyle oluşan bir üründür. Bilgi, nesneyi bir varsayım olarak alan, öznenin eyleminden doğar. Algı ve duyum ise bilgiyi oluşturmaya yarayan ilk edimlerdir. Bilen özne ile bilen nesneyi ayrı birer varlık olarak görmek, bir bütünü iki bağımsız bölüme ayırmak demektir.
Gentile’ye göre felsefe, tarihi bir bütün olarak kavrayacak durumda değildir. Tarih, Hegel’in ileri sürdüğü gibi, tinin kendi özünü ortaya koyduğu bir varlık alanı olsa bile, tin bu alanda bir bütün olarak alanın diyalektiğini değil, ancak kendi gelişiminin diyalektiğini kavrayabilir. Çünkü düşünce, bu diyalektik akışın içinde, bu akışla birliktedir, onunla eşzamanlıdır. Bu diyalektik akışa tarih adı verilirse felsefe ve düşüncenin de bu tarihten başka bir varlık olmadığı anlaşılır. Felsefe düşüncenin canlı tarihidir.
Gerek doğa, gerekse tarih tinin gerçekleştirdiği birer varlıktır. İşte felsefe bu gerçekleştirmenin bilince varma eylemidir. Tinin, kendi gelişim çizgisi üzerinde yürümesii tarihtir, bu gelişim sürecinde tin kendi kendinin bilincine varır. Bu durumda tarihle felsefe özdeş olur.Tarihte gerçekleşen düşüncedir, tinin eylemidir, bu nedenle insan kendini ancak tarih içinde kavrayabilir, kendi “Ben”inin bilincine varabilir.
Sanatla ilgili görüşlerini “Ben” kavramı çevresinde odaklaştıran Gentile’ye göre yaratma kaynağını “Ben”de bulan bir edimdir. Belli bir kurala bağlanmayan, bir aşamadan ötekine sıra izlemeden sıçrayan bu edim sanatı oluşturur. Ben’in edimi, bu yaratma olayında, düşünülmüş gerçekliğin sınırlarını aşar, birtakım yeni tasarımlar ortaya koyar, sonra bu tasarımlar düşünülmüş gerçekliğin kapsamı içine girer, onu genişletir.
Devlet anlayışı
Gentile, toplumun sınırsız bir duygu ve düşünce karışımından oluştuğu kanısındadır. Bu büyük karışım, belli görüşler doğrultusunda, sürekli olarak, yeni kurumlar ve düzenler yaratacak güçtedir. Bu düşünce karışımına, belli bir biçim kazandıran erk, devlet adını alır. 1915’e değin özgürlükçü, yaratıcı, bireye değer veren bir devlet anlayışını savunan Gentile sonra düşünce değiştirir, faşizme dayalı bir korporatif devlet kuramı geliştirir. Bu kurama göre faşizm sürekli oluş içinde bulunan bir düşüncedir, bir 4 kültürdür. Faşizme dayalı devlet bütün hakların, insan değerlerinin kaynağıdır. Devlet bireyden öncedir, birey bir sonuçtur. Devlet kendi bütünlüğünü sağlamak, geleceğini güven altına almak için bütün yollara başvurabilir. Devletin dışında ve üstünde bir güç yoktur. “Faşizm yalnız bir devlet felsefesi değil, ulusun bütün istenç ve düşüncesini biçimlendirmeyi amaç edinen bir yaşam felsefesidir”.
• YAPITLAR (başhca): Rosmini e Gioberti, 1898, (“Ros-mini ve Gioberti”); La Filosofia de Marx; 1898, (“Mant’ın Felsefesi”);Sommario die Pedagogla, 1912, (“Pedagoji Üzerine Toplu Yazılar”); L’atto del Pensare Como Atto Puro, 1912, (“Saf Edim Olarak Düşünce”); La Riforma della Dialettıca Hegeliana, 1913, (“Hegel Diyalektiğinin Reformasyonu”); Sistemo di Logica Como teoria del conoscere, 1921, (“Somutun Teorisi Olarak Mantık Sistemi”); l Fondementi della Filozofla del Diretto, 1923, (“Devlet Felsefesinin Temelleri”); Genesi e Struttura della Societa, 1926, (“Toplumun Köken ve Yapısı”); Öpere Complete, 1928, (“Toplu Yazılar”); I Fondementi dell’At-tualismo, 1931, (“Edimselciliğin Temelleri”).
• KAYNAKLAR: V.A. Bellezza, La Riforma Spaventia.no-Gentili ana della Filosofia Hegeliana, 1970; M.E. Brown, Neoidealistic: Croce, Gentile, Collingtoood, 1966; G. Giraldi, Giovanni Gentile, 1968; H.S. Morris, The Social Philosophy of Giovanni Gentile, 1960; A. Negri, Giovanni Gentile, 2 cilt, 1975; P. Romanelli, The Philosophy of Giovanni Gentile, 1938; F. de Sarlo, Gentile e Croce, 1932; A. L. Shiavo, La Filosofia. Politico di Giovanni Gentile, 1971; U. Sprito, Giovanni Gentile, 1969.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi