GOTAMA (İÖ 5.yy)
Hintli filozof. Hint düşüncesinde usavurmayı temel ilke olarak almış, bilgi kuramını bu ilke üzerine kurmuştur.
Gerçek adı Gavtama olan Gotama’nm yaşamı konusunda yeterli bilgi yoktur, bütün bilinenler birtakım söylencelerden kaynaklanmaktadır. İÖ 5.yy’da, Buddha’dan yüz yıl sonra yaşadığı, 19.yy sonlarında yapılan çalışmalardan anlaşılmaktadır. Bir söylentiye göre Brehmen ailesinden ve Hindistan’da ermiş sayılan on iki Rishis’ten biridir. Himalaya eteklerinde, varlıklı kimselerin yaşadıkları bir çevrede doğmuş, küçük yaşta kendini bilgi edinmeye, özellikle Buddha öğretisini, eski Hind düşünce ürünlerini öğrenmeye vermiş, Brahma’nın kızlarından Ahalya ile evlenmiş, bir süre sonra ayrılmış, Mithila ve Praya ormanlarında içekapalı bir yaşam sürmeye başlamış; bir süre Hindistan’ın büyük illerinde gezmiş, çevresinde toplanan öğrencilerine niyaya (usavurma) adı verilen öğretisini açıklamıştır. Sonradan, bu öğretiyle ilgili açıklamalar, öğrencilerce toplanmış, bir kitap oluşturulmuştur.
Gotama’nm düşünceleri niyaya kavramı çevresinde yoğunlaşır. Anlayış gücünün işleyişi, düşünme eylemi, düşünme yeteneğinin başarısı ve usavurma gibi değişik anlamları içeren bu sözcüğü Gotama usavurma karşılığı kullanmıştır. Felsefeyle ilgili sorunlara çözüm aramada özel bir yöntem içeriği taşıyan niyaya “Gotama’nm Öğretisi” olarak nitelenir. Onun geliştirdiği bu öğretiye, daha sonra, neiya-yıkâ (usavurma öğretisi) adı verilmiştir .Niyaya,neiya-yıkâ sözcüklerini, genellikle, özdeş anlamda kullanma Hint düşüncesinde bir gelenek olmuştur.
Karşılıklı konuşarak tartışma temeline dayanan Niyaya öğretisi düşünceyi mantık ilkelerine göre düzenleyen, usun ışığında yürüyerek geliştiren bir dizgedir. Bu dizgeye göre düşünceler birer sutra (belit) niteliği kazanınca geçerli olabilir. Bunun da belli koşulları vardır. Her koşul, düşünce akışında, bir aşamayı gösterir. Bu aşamalar, tartışmayı sürdürerek, kesin bilgiye varıncaya değin sıralanır. Son aşamada bilgi de son biçimini alır. Bu aşamalar on altıdır.
Usavurmanın ilkeleri
Belge, tartışmayı başlatacak olan öğe niteliğindedir, tartışılacak konu belge ile ortaya konur. Bu belge yazıya geçirilmiş bir nesne olmayabilir, bir düşünceyi, bir savı bütünlüğüyle içermesi yeterlidir.
Belgenin konusu ikinci aşamadır, burada tartışılacak konu sergilenir, ileri sürülen düşüncenin içeriği açıklanır. Konu ile belge arasındaki bağlantı araştırılır, tutarlılık aydınlığa çıkarılır.
Konuya karşı kuşku aşamasında, konunun kesinliği söz konusudur. Niyaya öğretisine göre kendisinden kuşkulanılmayan bir konu yoktur. Konu tartışmaya sunulunca, önce onunla ilgili bütün kuşkular sergilenir, bu işlem konunun kuşkudan arıtılmasına değin sürer.
Yönlendirici öğe ise tartışmanın hangi doğrultuda, hangi ölçülere göre sürdürüleceğini gösterir, tartışmanın kesin yönünü belirler. Bu durumda, tartışmaya, yönü değiştirerek başka bir düşünce karıştırılamaz. Tartışma kendi doğrultusundan ayrıldığında verimsiz kalır.
Örnek, tartışmada kendisine uyulacak ölçü niteliğindedir, hangi öze göre davranılacağını gösterir. Tartışılan savın, daha önce son biçimini almış, yol gösterici bir benzeri olmalıdır. Bu benzerlik konu özdeşliği anlamına gelmez, işleyiş biçimini, örgüyü göstermeye yarar.
Yeni bir düşünce ileri sürme aşaması konuyu açıklığa kavuşturmak içindir. Tartışılan konunun anlaşılmasını kolaylaştırmak için, onunla eş doğrultuda olan ya da olmayan başka bir düşünce ortaya atılır, böylece çözümler arasında, yöntem özdeşliğinden yararlanılarak bağlantı kurulur. Bu bağlantı, konuyu kısır döngüye düşmekten kurtarır.
İleri sürülen, tartışmaya açılan konunun öğeleri arasında bir uyumun bulunması gerekir. Bu aşamada bu uyum aranır, öğelerin dengesi sağlanır. Birbiriyle uzlaşmayan öğelerin oluşturduğu konu tutarlı olmadığından tartışılması da gerekmez. Bu işlem, bir bakıma, konunun çözümlenmesi, öğelerine ayrılarak incelenmesidir.
Bütünleyici usavurma aşamasında, öğelerin birbiriyle olan uyumu, ilişkisi, dengesi karşılaştırma yoluyla bulunur. Bunu başaran da usavurmadır. Ancak bu usavurma, konunun bir bölümünü değil bütününü kapsama gereğindedir, bu nedenle çözümleyici olamaz, bütünleyicidir.
Sonuç, daha önceki sekiz aşamadan geçen işlemden alınan verimdir. Yapılan işin uyumlu, tutarlı olup olmadığını gösterdiği gibi tartışmanın bundan sonraki yönünü de belirlemeye yarar.
Karşıt görüş sunma aşaması, buraya değin tartışılacak konunun karşıtını gündeme getirerek, çözümü bir de başka yönden denemedir.
Bu on aşama oluşturulduktan sonra, tartışma denen ve on birinci aşama olan işleme geçilir. On ikinci aşama düzensiz tartışmadır, bunda mantık kurallarına, us ilkelerine uyulmaz. Bu nedenle bu tartışma bir söz çekişmesi niteliği taşır. Onun ardından gelişigüzel konuşma, ölçüye uymayan atışma gelir, buna saçmalama da denir. Daha sonra kandırmaca (hile), oyalama aşamaları geçilerek sonucu bağlayan susturmaya varılır. Susturma Gotama dizgesinin kesin bilgiye ulaşan son aşamasıdır.
Gotama’nın geliştirdiği bu öğretinin ereği, elde bulunan bütün olanaklardan yararlanılarak yanılgıya düşmeyi önlemektir. Yanılmanın önlenmesi kişiyi kötülükten, çelişkiden kurtarır. Ona göre ahlakın temelini kötülükten uzak kalan iyi oluşturur. Bütün kötülüklerin kaynağı yanılmadır.
Düşüncenin öğeleri
Gotama’nın kuramına göre, düşünen insanın, bir görüşü, bir düşünceyi ortaya atabilmesi için beş öğe arasında bir birlik ve uyum sağlaması gerekir. Bu öğeler önerme, neden, aydınlatma, uygulama ve sonuçtur. Bu öğelerin hepsi birbirini gerektirdiğinden, birinin eksikliği düşüncenin tutarsızlığını, geçersizliğini gösterir. İnsan düşünen bir varlıktır, ancak düşünme eylemini sağlayan ruh, yöneten de ustur. Ruh ile gövde ayrı tözlerdir. Ruhun gövde üzerindeki egemenliği sona erince ölüm denen olay başlar. Duyu organları gövdeye bağlı olduğundan, onlarla sağlanan izlenimlerin usun denetiminden geçmesi gerekir.
Gotama’nın Hint düşüncesi üzerinde etkisi büyük ve sürekli olmuş, özellikle Hint usçuluğunun gelişmesine olanak sağlamıştır. 19.yy sonlarıyla,
20.yy başlarında Avrupa’da Hint felsefesine karşı uyanan ilginin odaklarından biri de Gotama olmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Niyaya-Sutra-Vritti, (ö.s.), 1828, (“Usavurmaya Dayalı Gerçek Belit”).
• KAYNAKLAR: Colibrooke, Essai sur la philosophie Indienne, (ty);V.Cousin, Histoire generale de la philoso-phie, 1863.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi