GAZİ GİRAY II (1554-1607)
Kırım hanı, şair ve besteci. Kırım Hanlığı’nı güçlendirmiş, özellikle besteleriyle büyük ün kazanmıştır.
Bahçesaray’da doğdu. Aralık 1607’de Gazikirman’dan Bahçesaray’a dönerken yolda öldü. Kırım ham I. Devlet Giray’ın oğludur. İlk kez Osmanlı-İran savaşları sırasında göstermiş olduğu yararlıklardan dolayı İran seferinin komutam Özdemiroğlu Osman Paşa’nın takdirlerini kazandı. 1581’de Iranlılar’a tutsak düşerek Alamut kalesine kapatıldı. Bu arada İranlılar’ın işbirliği önerilerini reddettiği için serbest bırakılmadı. Dört yıl tutsak kaldıktan sonra 1585’te kaçarak Erzurum’a gitmeyi başarabildi. Özdemiroğlu Osman Paşa ölünce İstanbul’a, buradan da Yanbolu’ ya gönderildi. 1588’de Kırım hanı İslam Giray’ın ölümü üzerine, II. Murad tarafından hanlığa getirildi.
İlk iş olarak Kırım hanlığı için Murat Giray’ı destekleyen Rus Çarlığı’na karşı savaş açtı ve Moskova önlerine kadar ilerledi. Ancak 1593’te Osmanlı-Avusturya savaşı başlayınca, Rus çarı ile barış antlaşması imzalayarak Macaristan seferine katılmak üzere geri döndü. Bu savaşta büyük yararlılıklar göstererek, Boğdan Beyliği’ni ele geçirdi. Ardından bu beyliğin Kırım hanları soyundan birine verilmesini istedi. Bu önerisi Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmeyince, bir yıl sonraki sefere katılmadı.
Haçova meydan savaşının kazamlmasmdian sonra Vezirazam Ciğalazade Sinan Paşa’nm girişimleri sonucu 1596’da hanlıktan azledilerek, yerine kardeşi Feth Giray atandı. Ama iki ay sonra yeniden hanlığa getirildi. 1598’de Osmanlı ordusu ile birlikte Macaristan seferine katılan Gazi Giray, bu kez yine Boğdan Beyliği’ni ve bunun yanı sıra Silistre Eyaleti’nin yıllık gelirini arpalık olarak istedi. Ancak bu isteği de reddedildi. Bu arada Avusturyalılar’m “Osmanlılar’ dan ayrılması için önerdikleri 10.000 altını da kabul etmedi. Osmanlı-Avusturya savaşının sona ermesinden sonra Anadolu’daki Celali ayaklanmalarını bastırmak üzere kuvvet gönderdi.
İyi bir öğrenim görmüş ve askerlik sanatında ustalık kazanmış Gazi Giray, Osmanlı Devleti ile daha bağımsız davranmak isteyen Kırım yöneticileri arasında dengeci bir siyaset izlemiştir. Hanlığın iç örgütlenmesini yeni baştan düzenlemiş ve orduda önemli yenilikler yapmıştır. Aynı zamanda şair de olan Gazi Giray şiirlerinde Han Gazi ya da Gazayi mahlasını kullanmıştır. Bir Divançe’s’ı, Gül ü Bülbül adlı bir mesnevisi, kahve ve şarap arasındaki tartışmayı konu edinen bir risalesi vardır. Birçok müzik aleti de çalabilen Gazi Giray bestelediği peşrev ve saz semaileri ile de büyük ün kazanmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Divançe (Gazi Geray Han, Hayatı ve Eserleri, (ö.s.), İ.H.Ertaylan (haz.), 1958, içinde);Gül ii Bülbül. Saz Eserleri: Mahur peşrev ve saz semaisi, Muhalif-i Irak peşrev ve saz semaisi, Hüseyni peşrev, Rast saz semaisi.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi