ARKWRIGHT, Richard (1732-1792)
İngiliz mucit ve sanayici. İplik bükme makinesini geliştirmiş ve dokuma sanayiinin kurulmasına öncülük etmiştir.
23 Aralık 1732’de Lancashire’daki Preston kasabasında doğdu. 3 Ağustos 1792’de Derbyshire’ın Cromford kasabasında öldü. Geçim sıkıntısı çeken çok çocuklu bir ailenin oğlu olduğu için okumaya fırsat bulamadan çalışmak zorunda kaldı. Önce berber çıraklığı yaptı, daha sonra bir birahane işletip tüm parasını yitirince kent kent dolaşarak perukluk saç toplamaya başladı. Bu yolculuk sırasında kendi kendini eğitti. 1760’ın sonuna doğru doğduğu kente döndü ve bir iplik bükme makinesi yapmaya girişti. Sonuçta, İngiliz dokuma sanayiinin büyük adları arasına girdi ve o zamana değin hiçbir sanayicinin ulaşamadığı denli büyük bir servet yaptı. 1786’da kendisine “Sir” ünvanı verildi.
İngiltere’ye gezginler aracılığıyla Hindistan’dan gelen mekik, 16. yy’da daha da geliştirilerek kaba yün ve pamuk ipliğini kopuksuz eğirebilen Saksonya mekiğine dönüşmüştü. Ardından üç beş mekik bir arada kullanılarak tezgâh düzenine geçildi. 1733’te Kay, enli kumaşları da aynı kalitede dokuyabilecek bir tezgâh yaptı. Otomatik makinelerin de ilk örneği olan bu tezgâh sayesinde üretim arttı. 1738’de Lewis Paul ve John Wyatt, değişik hızlarda dönen makara, silindir ve konilerden oluşan bir büküm makinesi yaparak bu sistemi su gücüyle çalıştırmayı denediler. Bütün bu deneyimlerden yararlanma olanağını bulan Arkwright, bu makineye çok benzeyen bir makinenin yapımına girişti. Bu girişim için parasal destek bulmak amacıyla Nottingham’a giderek bir ortaklık kurdu. Önce at gücüyle çalıştırmayı denediği makinesini daha sonra su gücüyle çalıştırdı. 1769’da bu su tezgâhının patentini aldı. 1767’de Hargreaves de buna benzer bir makine geliştirmişti, ancak, yalnızca atkı ipliği üreten bu makinenin ürünleri pek sağlam değildi. Arkwright’m su tezgâhı ise daha sağlam atkı ipliği üretebiliyordu. Ancak, sağlam olması için yalnızca ketenden üretilen çözgü iplikleri, saf pamuklu dokuma üretimine geçilmesini engelliyordu. Ark-wright, pamuk ipliğini “haşıl” denilen birtakım işlemlerden geçirerek keten kadar sağlam pamuklu çözgü ipliği elde edince, bu engel ortadan kalkmış oldu. Artık Hint ve Çin pamuklularının kalitesine ulaşılabilirdi. Tarama makinesini de geliştiren Arkwright, eğirmekten taramaya dek iplik dokumanın tüm evrelerini makineleştirdi. Nottingham’dan başlayarak İngiltere’nin çeşitli bölgelerinde fabrikalar kurdu. Ortağının ölümü üzerine de 5.000 işçinin çalıştığı şirketlerin tek sahibi durumuna geldi.
Pamuklu dokumacılığın İngiltere’de gösterdiği bu hızlı değişimde, iç piyasayı kaplayan Hint ve Çin pamuklu dokumalarıyla, içerde üretilmekte olan yünlülerin rekabetinin de payı vardı. Satın alma gücü düşük olan halkın ucuz pamuklu dokumaya rağbeti, yünlü dokuma sanayicilerini önlem almaya zorlamış,
parlamentonun onayıyla pamuklu dokuma dışalımı yasaklanmıştı. Ancak bu önlem, var olan talebi yok edemediği gibi beklenenin tersine pamuklu dokumacılığın ülke içinde gerçekleştirilmesine yol açtı. Pamuklu dokumacılığın, geleneksel lonca sisteminin katı sınırları dışında örgütlenmiş olması teknolojik gelişimi hızlandırıcı bir etken olmuştur. Pamuklu dokumacılığın fabrika düzeyinde gerçekleştirilmesi ve sanayi haline gelmesi, İngiltere’deki sanayi devrimi sürecini hızlandırarak, öteki etkenlerle birlikte toplumsal dönüşümün koşullarını hazırlamıştır. Ark-wright, böyle bir dönemde, ortamı ve bilgi birikimini yerinde değerlendirerek gerçekleştirdiği teknolojik atılımla önemli bir yere sahiptir.
• KAYNAKLAR: E. Baines, History of the Cotton Manu-facture in Great Britain, 1835; E. Lıpson, History of the Woolen and Worsted Industries, 1921; G. Unwin, Samuel Oldknow and the Arkwrights; the Industrial Revolution at Stockport and Marple, 1924.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi