AMUNDSEN, Roald (1872-1928)
Norveçli kâşif. Güney Kutbu’na ulaşan ve Kuzeybatı Geçidi’ni aşan ilk denizcidir.
16 Temmuz 1872’de, Oslo’nun güneyindeki Sarpsborg kentinde doğdu. Babası küçük bir armatördü. 1893’te, annesinin ölümünden sonra tıp öğrenimini yarıda bırakarak bir fok gemisinde çalışmaya başladı. Bundan sonra tüm yaşamını denizlerde, keşif peşinde geçiren Amundsen, 18 Haziran 1928’de uçağıyla Kuzey Buz Denizi’ne düşerek öldü.
Amundsen, daha ilk seferinde denizciliği iyice kavramıştı. 1897’de, Antarktika’da ilk kez bütün bir kış boyu kalan bir Belçika araştırma gemisinde ikinci kaptanlık yaptı. 1901-1903 yıllan arasında Novaya Zemlya, Spitzberg (Svalbard) ve Doğu Grönland kıyılarını dolaştı. Dönüşünde, çeşitli gemicilik teknikleri, buharlı gemiler ve bilimsel denizcilik yöntemleri konusunda pek çok şey öğrenmişti. O yıllarda Oslo’da zooloji profesörü olan, Kuzey Kutbu kâşifi Nansen’in de yüreklendirmesiyle Atlas Okyanusu’nu Büyük Okyanus’a bağlayan deniz yolunu bulmayı akima koydu.
İlk denemeler
Yüzyıllardır Uzakdoğu ticaretini tekellerine almak isteyen Norveçli denizcilerin Hindistan’a ve diğer Uzakdoğu ülkelerine batıdan ulaşacak kestirme bir yol bulma umutları, kuzeyden güneye geçit vermez bir engel gibi uzanan Amerika kıtasının keşfiyle suya düşmüştü. Kıtanın kuzeyini dolaşmak ise dört mevsim denizi kaplayan buz tabakası yüzünden son derece güçtü. 16.yy’dan başlayarak bu engeli doğu-batı yönünde zorlayan gemiciler, birkaç boğaz ve körfez bulmaktan öteye gidemediler. Sonunda da, bu yönde bir geçit olmadığına karar verdiler. Bunun üzerine batı-doğu yönünde denemelere girişildi ve Amerika kıtasının kuzeyindeki Arktika takımadalarının arasından Atlas Okyanusu’nu Büyük Okyanus’a bağlayan bir denizyolunun varlığı kesinlik kazandı. Ancak, Mayıs 1845’te iki gemiyle İngiltere kıyılarından yola çıkan John Franklin’in (1786-1847) 138 kişilik ekibinden geriye dönen olmadı. 1850’de, Franklin’i aramaya gönderilen geminin kaptanı İrlandalI deniz subayı Robert John McClure (1807-1873), Kanada’nm kuzeyindeki Banks Adaları’nın çevresinde Kuzeybatı Geçidi’nin girişini bulduysa da buzullar nedeniyle ilerleyemedi; yine de, kızaklarla yola devam ederek, geçidi deniz ve kara yoluyla aşmayı başardı.
Kuzeybatı Geçidi’nin açılması
Bu geçidin baştan sona dek gemiyle aşılabileceğini gösteren ilk denizci Amundsen oldu. Bu yolculuk için “Gjöa” adında ve 22 m boyunda, 47 tonluk tek direkli bir yelkenli satın alan Amundsen, 16 Haziran 1903’te Oslo’dan yola çıktı ve iki yıl sonra, Kuzey Buz Denizi’nin karaya doğru sokulmuş parçası olan Beaufort Denizi’ne varmayı bahardı. 1905’te Herschel Adası yakınlarında demirleyerek Grönland üzerinde 800 km’lik bir gözlem uçuşu yaptı. Nihayet 30 Ağustos’ta, Bering Boğazı yoluyla Alaska’daki No-me’a vardığında Kuzeybatı Geçidi artık tümüyle aşılmıştı.
Güney Kutup Noktası’na varılması
Hemen ardından Kuzey Kutbu’na yolculuk hazırlıklarına başlayan Amundsen, ABD’li kâşif Peary’ nin 6 Nisan 1909’da Kuzey Kutup Noktası’na ulaştığını duyunca planını değiştirdi ve bu kez Güney Kutbu’na doğru yola çıktı. Gemisi “Fram”la, 1910’da Antarktika’daki Edward VII Toprağına ulaştı. 20 Ekim 1911’de, dört kişilik ekibi ve kızakları çeken 52 köpekle kamp kurduğu nokta, kutba, aynı amaçla yola çıkmış olan Robert Scott’un önderliğindeki İngiliz ekibinden 90 km kadar daha yakındı. Buradan 29 Ekim’de yola çıkan ekip, fazla güçlükle karşılaşmadan, 14 Aralık 1911’de Güney Kutup Noktası’na Norveç bayrağım dikti. 17 Aralık’ta dönüş yolculuğuna başlayan Amundsen 1.860 millik (3.400 km) deniz yolunu 99 günde tamamladı. Amundsen’den daha değişik bir yol izleyen Scott ve ekibi ise ancak 17 Ocak 1912’de kutba ulaşabilecekti.
Norveç’e döndüğünde bir gemicilik şirketi kuran Amundsen, bu kez Kuzey Kutbu’na hava yoluyla ulaşmayı amaçlıyordu. 1925’te, ABD’li kâşif Lincoln Ellsworth’le birlikte yaptıkları uçuşta hedeflerine 280 km kadar yaklaştılar. Ertesi yıl yanlarına İtalyan havacı Umberto Nobile’yi de alarak “Norge” adlı balonla Spitzberg’den havalandılar ve 12 Mayıs 1926’da ABD’li kutup kâşifi Byrd ile aynı günde Kuzey Kutbu’nu ilk kez havadan aşmayı başararak Alaska’daki Point Narrow’a indiler.
Amundsen, 1928 yılında bir zeplinle Kuzey Kutbu’na uçan Nobile’nin kaza geçirdiğini öğrenince, kaybolan arkadaşını bulmak için 16 Haziran’da küçük bir uçakla yola çıktı. Gerçi kurtarma ekibinden birisi Nobile ve arkadaşlarını buldu ama, uçağıyla Kuzey Buz Denizi’ne düşen Amundsen’in izine bir daha rastlanamadı.
• YAPITLAR: The Northwest Passage, 1908 (“Kuzeybatı Geçidi”); The South Pole, 1912 (“Güney Kutbu”); First Crossing of the Polar Sea, 1927 (“Kuzey Buz Denizi’nin İlk Geçilişi”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi