HALLER, Albrecht von (1708-1777)
İsviçreli biyoloji ve fizyoloji bilgini. Deneysel fizyolojinin kurucularındandır.
16 Ekim 1708’de Bern’de doğdu, 12 Aralık 1777’de aynı kentte öldü. 1724’te Tübingen Üniversitesi’nde başladığı tıp öğrenimini 1725’ten sonra Leiden Üniversitesi’nde, Boerhaave ve Albinus gibi değerli bilginlerin denetiminde sürdürerek 1727’de doktora derecesini aldı. Bir süre botanikle ilgilenip İsviçre bitki örtüsünden derlenmiş zengin bir koleksiyon oluşturan Haller, 1729’dan sonra Bern’de serbest hekim olarak çalışmaya başladı. 1736’da Göttingen Üniversitesi’nde anatomi, cerrahi ve tıp profesörlüğüne atanarak, on yedi yıllık öğretim görevi boyunca, yeni kurulan bu üniversiteyi Avrupa’nın sayılı tıp okulları araşma kattı. 1753’te Bern Kanton Meclisi’ne üye seçilince, Göttingen Üniversitesi’nden ayrılıp Bern’e döndü ve yaşamının geri kalan bölümünü siyasete, kentin belediye hizmetlerine ve bibliyografya çalışmalarına adadı.
Fizyoloji, anatomi ve botaniğe ilişkin çalışmalarıyla 18.yy’ın en büyük biyoloji bilginlerinden biri olan Haller, özellikle sinir ve kas fizyolojisine katkılarıyla tanınır. Kasların uyarılmaya karşı duyarlılığını ve uyarıya kasılma biçiminde tepki verme yeteneğini araştıran Haller, canlı dokunun bu tür özelliklerini ilk kez tanımlayan İngiliz fizyoloji uzmanı Francis Glis-son’un çalışmalarına deneysel bir boyut getirmiştir. Kas liflerinin mekanik, kimyasal ya da elektrik niteliğindeki uyarıcılara duyarlı olduğunu, hafif bir uyarının şiddetli bir kasılmayla yanıtlandığını, ayrıca sinirlere uygulanan uyanların da ilgili kasta kasılmaya neden olduğunu gözlemlemiş, tüm organ ve dokularda uyarıya tepki yeteneği bulunmasına karşılık uyarıyı alma özelliğinin yalnızca sinir lifleri bulunan organlarda olabileceğini kanıtlamıştır. Haller, sinir ve kas etkinliğinin anlaşılmasında önemli bir adım olan bu deneylerinin yanı sıra, hayvan beyninin değişik bölgelerini uyararak ya da zedeleyerek sonuçlarım gözlemlediği deneyleriyle de nörolojinin öncülerinden sayılır.
Haller’in, dölüt evresindeki gelişme ve yapı bozukluklarına ilişkin çalışmaları da çağının birçok yanlış inancını sarsıcı niteliktedir. Embriyonun oluşumuna ilişkin değişik ve tartışmalı görüşler arasından, embriyon taslağının yumurtada önceden var olduğu ve sperm hücresiyle uyarılarak geliştiği inancını benimseyen Haller,bu yanılgısına karşm, tavuk embriyosu üzerindeki çalışmalarıyla çok önemli sonuçlar almıştır. Embriyon büyümesinin erken evrelerde hızlı olduğunu, büyüme oranının giderek azaldığını saptamış, dölüt evresinde sağ ve sol karıncıklar arasında sanıldığı gibi açıklık olmadığını açıklamıştır.
Ayrıca solunum mekanizmasını, solunum ile kan dolaşımı arasındaki ilişkiyi, kalp ve dolaşım sisteminin yapısını ve işlevini inceleyen Haller, kalp kapakçıklarının kalbin iç yüzünü döşeyen tabakanın katlanmasıyla oluştuğunu, kulakçıklara giren toplardamar sayısının o güne değin bilinenden fazla olduğunu saptamış, kalbin çalışma temposunun düzenini kalp kasının uyarılmasıyla açıklamaya çalışmıştır.
Anatomi ve fizyoloji çalışmalarının yanı sıra gençliğinde başladığı botanik araştırmalarım da sürdüren Haller, eşeyliğe göre düzenlenmiş sınıflandırma ve ikili adlandırma sistemini eleştirdiği isveçli meslektaşı Linneaus’la görüş ayrılığına düşmüşse de, İsviçre bitki örtüsünü konu alan yapıtı bu alandaki en zengin ve titiz örneklerden biridir.
• YAPITLAR (başlıca): Hermanni Boerhaave Praelectio-nes academicae, 7 cilt, 1739-1744, (“H.Boerhaave’nin Akademik Dersleri”); Enumeratio methodica stirpium Helvetiae indigenarum, 1742, (“İsveç Bitki Örtüsünün Yöntemli Adlandırması”); Primae lineae phsiologiae, 1747, (“Fizyolojinin Temel Çizgileri”); Elementaphsiologiae corporis httmani, 8 cilt, 1757-1766, (“İnsan Vücudunun Fizyolojisi”); Bibliotheca botanica, 2 cilt, 1771-1772, (“Botanik Kitaplığı”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi