BERKE (13. yy)
Altın Orda hükümdarı. Altın Orda Devleti’nin ilk Müslüman hükümdarıdır.
Cengiz Han’ın torunu, Coci’nin (Çoçi) oğlu, Batu Han’ın kardeşidir. Han olmadan önce Harezm bölgesinde yaşıyordu ve İslam bilginlerinden Şeyh Seyfeddin Baherzî’den etkilenerek Müslüman olmuştu.
Berke, 1246’da Güyük Han’ın, 1251’de Möngke (Mengü) Han’ın Moğol tahtına çıkmaları nedeniyle toplanan kurultaylarda bulundu. Bunlardan 1251’deki kurultaya ailenin en yaşlı bireyi olarak başkanlık etti.
1255’te Altın Orda (Altınordu) Devleti’nin kurucusu olan ağabeyi Batu Han’ın ölümünden sonra yerine geçen oğulları Sartak Han ile Ulakçı Han’ın kısa aralıklarla ardı ardına ölmeleri üzerine 1257’de han oldu.
Başa geçtikten sonra ilk iş olarak Altın Orda Devleti’ne bağlı Rus prensliklerinden toplanacak vergilerin saptanması için bir nüfus sayımı yaptırdı. Prens Aleksandr Nevski’nin kışkırtmaları sonucu 1259’da Novgorod’da, 1262’de de Rostof, Suzdal ve Yaroslav kentlerinde ayaklanma başgösterdi. Berke bu ayaklanmaları şiddetle bastırdı.
Buhara ve Semerkant’a giderek buradaki Müslümanlar’a kötü davranan Hıristiyanlar’ı cezalandırdı ve kiliselerini yıktırdı. Gücünü Horasan ve İran’a dek yayan Berke 1259’da Moğol Hanı Möngke’nin ölümü üzerine kardeşleri Kubilay ve Arık Buka arasında çıkan iktidar mücadelesinde Arık Buka’nın yanında yer aldı. Ancak mücadeleyi Çağatay Ham Algu’nun (Aluğu) desteklediği Kubilay kazandı. Batu Han döneminde alınan Çu ve Yedisu bölgesi yeniden Çağataylılar’m eline geçti. Ardından Aigu’nun Harezm bölgesine saldırması ve Berke’nin askerlerinden 5.000 kadarını öldürmesi Berke ile Algu arasında 1262’den 1265’te Algu’nun ölümüne değin sürecek olan savaşları başlattı.
Öte yandan Azerbaycan üzerinde hak iddia ettiği için aralarının açık olduğu Ilhanlı hükümdarı Hülagu Han’ın 1258’de Bağdat’ı ele geçirmesi ve Batu Han döneminden beri burada bulunan görevlilerin bir bölümünü öldürmesi, iki hükümdar arasındaki ilişkileri daha da çıkmaza soktu. Bu arada Hülagu Han’ın 1260’ta Memlûkler’le de savaşa tutuşması, iki Müslüman hükümdarın, Sultan Baybars ile Berke’nin işbirliğine gitmelerine neden oldu.
Berke, Baybars’ın da özendirmesiyle Azerbaycan üzerindeki haklarını elde edebilmek için büyük bir ordu ile Hülagu Han’ın üzerine yürüdü. Ancak 1262’de Kür Irmağı’nm kuzeyinde yapılan savaşı kaybetti ve Terek Irmağı’na dek geri çekildi. 1263’te kendisini izleyen Hülagu Han’ı büyük bir bozguna uğrattı. Berke ve Hülagu arasındaki bu savaş daha sonra iki devlet arasında bir yüzyıl kadar sürecek düşmanlık döneminin başlangıcı oldu.
Berke 1261 ’de Bizans imparatoruna sığman, ancak daha sonra tutsak sayılan Anadolu Selçuklu SultanıİzzeddinKeykavus’u kurtarmak üzere 1265’te yeğeni Noyan komutasında büyük bir orduyu Bizans üzerine gönderdi. Noyan Ege Denizi’ne dek tüm Balkanlar’ı yağmalayarak, Enez’de tutuklu bulunan İzzeddin Keykavus’u kurtardı ve Kırım’ın Saray kentinde bulunan Berke’nin yanma getirdi.
Berke yaşamının son seferini 1265’te Hülagu Han’ın oğlu Abaka Han üzerine yaptı. Kür Irmağı kıyılarında karşılaşan iki ordu şiddetli bir savaşın ardından kesin bir sonuç alamadılar. Ordusunu toplayarak geri dönen Berke, büyük bir olasılıkla 1266 başlarında, yolda öldü. Oğlu olmadığı için yerine yeğeni Möngke (Mengü) Timur geçti. Yaklaşık on vıl süren hükümdarlığı sürekli savaşlarla geçen Berke, Altın Orda Devleti’ni yeniden örgütlemeyi başarmıştır.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi