BETTANÎ (858-929)
Arap astronomi bilgini. Gözlem sonuçlarının doğruluğu ve özellikle küresel trigonometri bilgisiyle astronomiyi çağlar boyunca etkilemiştir.
Ebu Abdullah Muhammed b. Cabir b. Sinan el-Bettanî, büyük bir olasılıkla 858’de, Sâbiiler’in din ve kültür merkezi olan Harran (Anadolu’da, bugün Urfa ili içinde) ya da dolaylarında doğdu. Önceleri Sâbii dininden olduğu, sonradan İslamlık’ı benimsediği sanılan Bettanî, Harran’dan ayrılıp Fırat ırmağının sol kıyısındaki Rakka kentine yerleşen ailesiyle birlikte orada yaşadı. 877’de başladığı astronomi gözlemlerini yaşamının sonuna değin sürdürdü. 929’da Bağdat’tan dönerken Samarra yakınlarındaki Kasr el-Cis’te öldü. Orta Çağ Avrupası’nda Albatenius ya da Albategni adıyla tanınırdı.
Bettanî’nin, kaynaklarda sözü edilen dört yapıtından yalnız biri, en önemli çalışması olan el-Zic (“Astronomi Tabloları”) çağımıza ulaşabilmiştir. Gözlem sonuçlarını topladığı bu yapıt yalnız Arap astronomlarını etkilemekle kalmamış, 12. yy’da La-tince’yeçevrilerekOrta Çağ ve Rönesans Avrupası’nda astronominin ve küresel trigonometrinin gelişmesine yön vermiştir. Bettanî tutulum düzleminin eğikliğini, dönencel yılın ve mevsimlerin uzunluğunu, Güneş’in gerçek ve ortalama yörüngelerini çok doğru olarak “belirlediği bu yapıtında, Ptolemaios’un gözlem sonuçlarındaki birçok yanlışı da düzeltmiştir. Ilım noktalarının devinmesini gözönüne alarak, Güneş’in yeröte noktasının Ptolemaios’un söylediği gibi sabit olmadığını, bu nedenle ortalama ve gerçek zaman arasındaki farkı veren zaman denkleminin yüzyıllık yavaş bir değişikliğe uğradığını ilk açıklayan Bettanî’dir.
15. yy’da Regiomontanus küresel trigonometri problemlerinin çözümünde büyük ölçüde Bettanî’den yararlanmış, 18. yy’da ise Dunthorne, Ay’ın hareketi-
nin yüzyıllık ivmesini hesaplarken iBettanî’nin Ay ve Güneş tutulmalarına ilişkin gözlemlerine başvurmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Kitabu Ma’rifeti’l Metali’l-Buruc fi ma Beyne Erbai’l-Felek, (“Çeyrek Gökküre Dilimleri Arasındaki Alanda Burçlarkuşağı Takımyıldızlarının Yükselimi Üzerine Kitap”); Risale fi Tahkiki Akdari’l-Ittisa-lat, (“Astroloji Uygulamalarındaki Niceliklerin Kesin Değerleri Üzerine Kitapçık”); Şerbü Makalati’l-Erbaa li-Badamyus, (“Batlamyus’un Dört Kitap’ına Şerh”); el-Zic, (“Astronomi Tabloları”).
• KAYNAKLAR: J. M. Millas, A ete s du Congres internati-onal des Orient, 1931; J. Vernet ve J.J. de Orus “Transformaciön de coordenadas astronömicas entre los ârabes”, Gaceta Matematica, I. (3), 1950.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi