BİHZAD ( ? -1537)
Heratlı minyatürcü. Timurlu dönemi Herat Minyatür Okulu’nun son büyük nakkaşıdır.
Kemaleddin Bihzad’ın doğum tarihi bilinmemekte, yaptığı en eski minyatürlere bakılarak
1450’den sonra doğduğu sanılmaktadır. Dost Muhammed ve Haydar Mirza, Bihzad’ın, Mirek Nakkaş denilen Heratlı Emir Ruhullah’ın öğrencisi olduğunu söylerler. Gelibolulu Ali’ye göre de Tebrizli Pir Seyyid Ahmed’in yanında yetişmiştir. Cihangir ise onun Halil Mirza adındaki bir sanatçının tarzım geliştirdiğini belirtir.
Bihzad gençliğinde Herat’ta Sultan Hüseyin Baykara’nın sarayına girdi. Sultanın veziri ve en yakın dostu Ali Şir Nevai’nin koruyuculuğu altında sanatını geliştirecek her kolaylığı buldu. Herat Minyatür Okulu, Hüseyin Baykara’nın 1470-1506 saltanat yıllarında Bihzad’la son görkemli dönemini yaşadı.
Şah İsmail 1510’da Herat’ı aldıktan sonra onu Tebriz’e götürdü. Bihzad 1522’de kütüphane adı verilen atölyenin yöneticiliğine atandı. Ayrıca tüm hattat, nakkaş, tezhipçi, kuyumcu, ciltçi ve altın varak yapanların kâhyalığına getirildi. Tebriz’de minyatürün gelişmesine yardımcı oldu, ünü hızla yayıldı. Yaşlılık yıllarında yanma Horasanlı Derviş Muhammed Nakkaş adında bir Türk yardımcı aldı. Önceleri sadece boyalarım hazırlatırken, zamanla bütün işlerini ona bıraktı.
Haydar Mirza, Bihzad’m öğrencileri arasında tasvirci (portreci) Kasım Ali’yi, Molla Yusuf’u ve Maksud’u; Gelibolulu Ali de, Horasanlı Şeyhzade ile Ağa Mirek’i sayar.
Bihzad, 1524-1576 arasındaki Şah Tahmasb döneminde de saray atölyesinde Sultan Muhammed ile birlikte çalıştı. Bir söylentiye göre 1533-1534’te, Dost Muhammed’in düşürdüğü tarihe göre ise 1536-1537’de Tebriz’de öldü.
Bihzad, kompozisyon tekniği bakımından kendinden önce gelenleri izlemişse de, yapıtlarında büyük bir atılım görülür. Metinle ilgileri bakımından minyatürlerini ustalıkla düzenlemiştir. Büyük olmayan figürler resmin boyutuna göre serpiştirilmiş, sayıları da hesaplamıştır. Renkler çok zengindir, özellikle soğuk mavi renk göze çarpar. Ağaçlar, yapılar incelikle çizilmiştir. En çok romantik sahneler ile dramatik ve hareketli savaş sahneleri konu edilmiştir.
Bihzad çoğu zaman olayları kişilerin yüz ve hareketlerinde de belirtme çabası gütmüştür. Bâbür, Bihzad’m sanatına hayran olmakla birlikte, sakallı yüzleri şaşırtıcı bir güzellikte çizdiğini, ama sakalsız yüzlerde o kadar başarı gösteremediğini vurgular. Bihzad hayvanların hareketlerini de izlemiş ve çizmiştir.
Bihzad yapıtlarına imzasını koyan sanatçılardan biridir, imzası bulunmasa bile, metnin hattatı yapıtının sonunda onun adını anar. Bihzad’ın yapıtları yüzyıllardan beri ya ününden ötürü ya da çıkar amacıyla imzası ile birlikte kopya edilegelmiştir. Bu yüzden onun olmayan birçok minyatürde de imzası görülür.
Ayrıca Emir Hüsrev Dihlevi’nin Hamse’sindeki mesnevilerden biri olan Heşt Behişt’in hattat Sultan Ali Meşhedi tarafından kopya edilen nüshasının (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde) başındaki bir av sahnesini canlandıran minyatürün Bihzad’m yönetimindeki atölyede hazırlandığı sanılmaktadır. Bihzad’m hangi tarihte ve kimin tarafından kopya edildiği bilinmeyen bir resmi de İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir.
• YAPITLAR (başlıca): Emir Hüsrev Dihlevi’nin Hamse’ sindeki 13 minyatür, 1485, Chester Beatty Koleksiyonu, Londra; Sadi’nin Bostan’mdaki (yazan hattat Mir Şeyh Muhammed b.Ahmed)ll minyatür, 1497, Chester Beatty Koleksiyonu, Londra; Sadi’nin Bostan’mdaki (yazan Sultan Ali El Kâtip) 5 minyatür, Krallık Kütüphanesi, Kahire.
• KAYNAKLAR: F. Çağman- Z.Tanındı, Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri, 1979; B.Gray, Persian Painting, 1977; E.J.Grube, • The Classical Style in Islamıc Painting, 196S.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi