BETTELHEİM, Charles (1913 – 20 Temmuz 2006, Paris)
Fransız iktisatçı. Planlama ve sosyalist ülkeler konularında çalışmaları olmuş, kapitalizmden sosyalizme geçiş aşamasındaki toplumlarla ilgili araştırmalar yapmıştır.
Paris’te doğan Bettelheim 1931’de Paris Üniversitesi’ni bitirdi ve aynı üniversiteden 1939’da iktisat doktorasını aldıktan sonra Caen Universitesi’nde öğretim üyesi olarak göreve başladı. 1944-1948 arasında Çalışma Bakanlığı’nda Uluslararası İlişkiler ve Sosyal Araştırmalar Merkezi müdürlüğü, 1945-1950 arasında Ecole Nationale d’Organisation Economique et Sociale’de, 1948-1952 arasında Ecole Nationale d’Administration’da öğretim üyeliği yaptı. 1948’den bu yana Ecole Pratique des Hautes Etudes’de Araştırmalar Direktörü olarak görev yapmakta olan Bettelheim, 1958’den itibaren Institut d’Etude du Developpment Etonomique et Sociale’de öğretim üyeliğini de sürdürdü. Aynı zamanda Centre d’Etudes de Planification Socialiste’nin de müdürü olan Bettelheim, Problemes de Planification dergisinin de editörüdür. Danışman olarak Hindistan, Kamboçya, Cezayir, Gine, Mali, Küba ve Mısır gibi ülkelerde çalışmış ve araştırma amacıyla Sovyetler Birliği ve Çin Halk Cumhuriyeti’nde bulunmuştur.
1960’lara gelinceye kadar planlama sorunları ile uğraşan Bettelheim, özellikle 1960’ların ikinci yarısında yoğun bir biçimde kapitalizmden sosyalizme geçişin sorunları ile ilgilenmeye başlamıştır. Bu konuda bir yandan Althusser ve Balibar’m Marxist yöntem konusundaki çalışmalarından, diğer yandan Çin ve Küba devrimlerine ilişkin gözlem ve deneyimlerinden büyük ölçüde etkilenmiştir. 1962-1967 arasında yayımlanan bazı çalışmalarının toplandığı La Transition vers l’Economie Socialiste (Sosyalist Ekonomiye Geçiş Sorunları) adlı kitabında, meta ve para ilişkilerinin sürdürüldüğü sosyalizme geçiş sürecindeki ülkelerde iktisadi planlamaya karşın, göreli olarak birbirinden bağımsız çalışan ekonomik birimlerin varlığı arasındaki ilişkiyi ortaya koyar. Buradaki çözümlemede, meta, para ve ücret ilişkilerinin varlığını, insan iradesinden bağımsız, gerçek sosyal ilişkilerin varlığı ile açıklar. Bu nedenle toplumsal ilişkileri değiştirmeden, meta ve para ilişkilerinin ortadan kaldırılamayacağını vurgular.
Bu kitabın 1967’de yazılmış olan son bölümünde ve önsözünde Bettelheim sosyalizme geçişin tek yönlü bir yol olmadığına, aslında “kapitalizm ile sosyalizm arasında geçiş”ten söz etmenin daha doğru olacağına değinir. Ona göre bu geçiş toplumu sosyalizme götürebileceği gibi kapitalizmin geri gelmesine de yol açabilir. Bettelheim bu son durumu “devlet kapitalizmi” diye adlandırır.
1960’ların ikinci yarısında Çin’de başlayan Kültür Devrimi ve 1968’deki Çekoslovakya olayı Bettelheim’in düşüncelerini ve çalışmalarını büyük ölçüde etkilemiştir. Bir yandan, kapitalizm ile sosyalizm arasındaki geçiş aşamasında bulunan toplumsal oluşumları çözümlemek için gerekli kavram ve kategorileri belirlemeye, üretmeye çalışmıştır. Öte yandan, bu çalışmalardan yararlanarak Sovyet toplumunu incelemeye girişmiştir.
1970’te yayımlanan Calcul Economique et Formes de Propriete (İktisadi Hesaplama ve Mülkiyet Biçimleri) adlı kitabı ilk tür çalışmalarının sonucudur. Bettelheim burada, parasal ve iktisadi hesaplamanın geçiş toplumlarındaki anlamını, meta ilişkilerinin varoluş koşullarını ve etkilerini ortaya koyar. Ona göre başarılı bir geçiş iktisadi, siyasi ve ideolojik ilişkilerin belirli biçimlerde dönüştürülmesini gerektirir. Bu dönüşümler ancak sınıf savaşımı sonucu gerçekleştirilebilir. Bu kavramsallaştırma ve kuramsallaştırma sonunda, Bettelheim’in Sovyetler Birliği konusundaki değerlendirmesi, bu ülkede geçişin başarılı olmadığı ve devlet kapitalizminin varolduğu biçimindedir.
Sınıf ilişkileri sorunu
Bu durumun nasıl oluştuğu ve ne tür bir tarihsel süreç içinde ortaya çıktığını Les Luttes de Classes en URSS (Sovyetler Birliği’nde Sınıf Mücadeleleri) kitabında ele almaktadır. Bu çalışmanın birinci cildinin önsözünde Bettelheim, geçiş toplumlarmm nasıl incelenmesi gerektiği ve Sovyet toplumu konusundaki değerlendirmelerini özetler. Buna göre geçiş toplumlarınm sağlıklı bir biçimde incelenmesi için, her şeyden önce bugüne kadar çok sık yinelenen üç temel yanlıştan kurtulmak gerekir.
a) Sınıf ilişkilerini hukuksal olarak tanımlamak ve üretim araçları üzerindeki özel mülkiyetin kalkması ile birlikte burjuvazinin de ortadan kalkacağını düşünmek yanlıştır. Sınıflar, gerçek üretim ilişkilerinden kaynaklanır ve ancak bu ilişkilerin dönüştürülmesi sonucu ortadan kalkar. Sınıf yapısı da böyle değişir. Bettelheim’e göre Sovyetler Birliği’nde gerçek üretim ilişkileri bazı değişikliklere uğramışsa da köklü biçimde dönüştürülmemiş ve Çarlık Rusyası’ndaki burjuvazinin yerini yeni “bir yönetici sınıf, “devlet burjuvazisi” almıştır.
b) Üretici güçlerin gelişmesini tarihin motoru olarak gören ve üretim ilişkilerini tek yönlü bir biçimde üretici güçlere bağımlı kılan görüş de yanlıştır. Üretici güçlerin sosyalizme ulaşmayı sağlayacak biçimde gelişmesi için öncelik insanların ve aralarındaki ilişkilerin dönüştürülmesine verilmelidir.
c) Kuramsal olarak, özel mülkiyet ve sınıflarla birlikte bir baskı aracı olan devletin de ortadan kalkması beklenir. Bunun gerçekleşmemesi Sovyetler Birliği’nde karşı devrimci eğilim ve eylemlerin varlığına bağlanmıştır. Troçki’nin ileri sürdüğü ekonomik nedenleri de kabul etmeyen Bettelheim’e göre gerçek neden sınıf savaşımının sürmekte olmasıdır. Çünkü çıkarları birbiriyle çatışan sınıflar proletarya diktatörlüğünde de varlıklarını sürdürmektedirler. Bettelheim bu tür yanlışların Marxism’in “ekonomist” yorumunun bir sonucu olduğunu ileri sürer. “Ekonomizm”i ise “sosyal ilişkilerin dönüşümünü tek taraflı olarak üretici güçlerin gelişmesine bağımlı kılan görüş” olarak tanımlamaktadır. “Ekonomizm”in Sovyetler Birliği Komünist Partisi tarafından da benimsendiğini söyleyen Bettelheim, bu durumu parti içinde belirli görüş ve çıkarları olan yöneticilerden, iktisat uzmanlarından, plancılardan, mali yöneticilerden ve benzerlerinden oluşan bir tabakanın ortaya çıkmasına bağlar. Bu süreç içinde Stalin’in oynadığı rol abartılma-malıdır. Stalin parti içinde varolan “ekonomist” eğilimleri yansıtmış, dile getirmiştir.
Bettelheim’e göre Rusya’da devrimci güçler eski düzenin yerine yeni, gerçek bir sosyalist toplum kurmada karşılaştıkları çok karmaşık ve güç sorunların üstesinden gelmek için hem çok güçsüzdüler, hem de dayanacakları tarihsel bir deneyim yoktu. Bu nedenle çarlık bürokrasisini büyük ölçüde muhafaza ettiler. Burjuva devlet aygıtının bu biçimde varlığını sürdürmesi, burjuva ilişkilerinin yeniden ortaya çıkması ve korunması açısından verimli bir ortam oluşturdu. Burjuva tavır ve ilişkileri tarımda ve sanayide de sürdürüldü. Hiyerarşik iş bölümü, uzmanların ayrıcalıklı durumu, prim sistemi, maddi özendiriciler NEP (1921-1929) döneminde sürdürüldü, planlı dönemde güçlendirildi. Geçmişte birikimi sağlamak için yaratılan ayrıcalıklar resmi olarak sosyal ilişkiler sisteminin bir parçası durumuna geldi. Başlangıçta durumun farkında olan parti yöneticileri sonraları bu anlayışı da yitirdiler ve revizyonizm resmi ideoloji oldu. Artık Komünist Parti sistemi düzeltmeye değil güçlendirmeye çalışmaktadır. Bettelheim bu gelişmelerin nedenini şöyle açıklıyor: Devrimle devletin ele geçirilmesi ve mülkiyet sisteminin değiştirilmesi üretim ilişkilerinde köklü değişikliğin ön koşullarını yaratmakla birlikte temelli değişiklikler yavaş, uzun ve karmaşık mücadeleler sonucunda gerçekleştirilebilir. Bettelheim bunu sınıf mücadelesi olarak adlandırıyor. Ona göre bu yeni tür sınıf mücadelesi devrim sonrasında devlette ve ekonomide güç ve ayrıcalığa sahip olanların konumlarım koruma, toplumdaki durumlarım sürdürme ve sağlamlaştırmanın yeni yollarını bulma çabalarını içerir. Devrim sonrasının toplumunda sınıf mücadelesi, toplumsal iş bölümünden farklı konumlara sahip grupları birbirinden ayıran gerçek eşitsizlikler üzerinde odaklaşma eğilimindedir. Ayrıcalıklı konuma sahip olanlar bu durumlarını güçlendirmeye, meşrulaştırmaya çalışırlar. Bunların karşısında tüm ayrıcalıkları, sınıf farklılaşmasını ortadan kaldırmayı amaçlayan işçi sınıfı ve köylüler vardır. Bu sınıf mücadelesinin sürdürüldüğü en önemli alan ise partidir.
Devlet kapitalizmi kavramı
Bettelheim’e göre Sovyetler Birliği sınıflı bir toplumdur ve bir yanda devlet burjuvazisi, öte yanda yaşamak için emeğini satmak zorunda olan, sömürülen ve emek süreci üzerindeki denetimini yitiren proletarya vardır. Planlarda kapitalist birikim yasaları ve kârlılık, üretici güçlerin nasıl kullanılacağını belirlemektedir. .Ortaya çıkan, temelde kapitalist ilişkilerin geçerli olduğu bir tür kapitalist toplumdur. Bettelheim bunu “devlet kapitalizmi” olarak adlandırmaktadır. Ona göre gelecek konusunda karamsar olmaya gerek yoktur. Çünkü işçi ve köylülerin sınıf mücadelesi sürmektedir ve sonunda bu sınıflar gücü yeniden ellerine geçirip sosyalizmi kurmaya başlayacaklardır.
Bettelheim’in en önemli katkısı, kapitalizmden sosyalizme geçiş aşamasındaki toplumsal oluşumlarda meta ilişkilerinin varoluş koşullarını ve etkilerini incelemiş olmasıdır. Ancak bunu yaparken açık seçik ve iyi tanımlanmış bir “sosyalist üretim tarzı” kavramı ortaya koymamaktadır. Bettelheim tarafından Sovyetler Birliği’ni ve Avrupa’daki diğer sosyalist ülkeleri nitelemekte kullanılan “devlet kapitalizmi” kavramı da kuramsal açıklığa kavuşturulmuş ve çelişkilerinden arındırılmış değildir.
• YAPITLAR (başlıca): La Planification Sovietique 1939, (“Sovyet Planlaması”); L’Economie Allemande sous le Nazisme, 1946, (Nazizm Döneminde Alman Ekonomisi, 1983); Problemes Theoriques et Pratiques de Planification, 1946, (“Planlamanın Kuramsal ve Pratik Sorunları”); Bilan de l’Economie Française, 1919-1946, 1947, (“Fransız Ekonomisinin Bilançosu 1919-1946); Esquisse d’un Table-au Economique de l’Europe, 1949, (“Avrupa İktisadının Ana Hatları”); L’Economie Sovietique, 1950, (“Sovyet Ekonomisi”); Studies in the Theory of Planning, 1959, (“Planlama Kuramı Üstüne Çalışmalar”); Some Basic Planning Prohlems, 1960, (“Bazı Temel Planlama Sorunları”); L’Indie Independante, 1962, (“Bağımsız Hindistan”); La Construction dh Socialisme en Chine, (J. Charriere ve H. Marchisio ile), 1965, (Çin’de Sosyalizmin Kuruluşu, 1967); Planification et Croissance Acceleree, 1967, (“Planlama ile Büyümenin Hızlanması”); La Transi-tion vers l’Economie Socialiste, 1968, ( Sosyalist Ekonomiye Geçiş Sorunları, 1970); Lettres sur quelques Problemes Actuels du Socialisme (P.M. Sweezy ile), 1970, (“Belgelerle Sosyalizmin Bazı Güncel Sorunları”); Calcul Economique et Formes de Propriete, 1970, (“İktisadi Hesaplama ve Mülkiyet Biçimleri”); Revolution Culturel-le et Organisation Industrielle en Chine, 1973, (“Kültür Devrimi ve Çin Sanayiinin Örgütlenmesi”); Les Luttes de Classes en URSS: Premiere Periode 1917-1923, 1974, (“SSCB’nde Sınıf Mücadeleleri: Birinci Dönem 1917-1923”); Les Luttes de Classes en URSS: Deuxieme Periode 1923-1930, 1977, (“SSCB’nde Sınıf Mücadelesi: İkinci Dönem 1923-1930”); Les Luttes de Classes en URSS: Troisieme Periode 1930-1939, 2 cilt, 1981-1983, (“SSCB’nde Sınıf Mücadeleleri: Üçüncü Dönem 1930-1939”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi