HALLEY, Edmund (1656-1742)
İngiliz astronomi ve matematik bilgini. Kuyrukluyıldızların, özellikle kendi adıyla anılan kuyrukluyıldızın yörüngesel hareketine ilişkin buluşlarıyla tanınır.
Edmund (ya da Edmond) Halley 8 Kasım 1656’da Londra’da doğdu, 14 Ocak 1742’de Green-wich’te öldü. Londra’daki St.Paul’s School’da başlayan öğrenimini 1673’ten sonra Oxford’da, Queen’s College’da sürdürdü. Bu okula varlıklı bir işadamı olan babasının olanaklarını kullanarak, temel ilgi alanı olan astronomiyle ilgili birçok gereç kazandırdı. 1676’da öğrenimini yarıda bırakarak, Güney yarımküresinin ilk yıldız atlasını yapmak amacıyla, Atlas Okyanusu’nun güneyindeki St.Helena Adası’na gitti. Bir buçuk yıl süren gözlemleri sonunda, yaklaşık 350 yıldızın konumlarını belirlemeyi ve ilk kez Merkür geçişinin tam bir gözlemini gerçekleştirmeyi başardı. 1678’de İngiltere’ye dönüşünde Catalogus stellarum Australium (“Güney Yarımküresinin Yıldız Katalogu”) başlığıyla yayımladığı gözlemleri Halley’e ün kazandırmakla kalmadı, kendisine Oxford’dan diploma verilmesini ve Kraliyet Akademisi üyeliğine seçilmesini sağladı. Halley 1682’de ilgisini Ay’a yöneltti ve Ay gözlemine ilişkin 18 yıllık bir program hazırladı. 1684’te, çekim kuvvetleri ve bu kuvvetler altındaki gökcisimlerinin davranışlarına ilişkin bilgilerini artırmak isteğiyle Cambridge’e giderek Newton ile tanışan ve buluşlarından etkilenen Halley, Newton’ ın çalışmalarını sürdürmesine yardımcı olduğu gibi, 1687’de Newton’ın Principia (“İlkeler”) adlı yapıtının basımı için de parasal destek sağlamayı üstlendi. 1685’te Kraliyet Akademisi’nin onursal sekreterinin yardımcılığına seçilen Halley, 1698-1700 arası Yer’in manyetik alanına ve gelgit olayına ilişkin ölçümler yapmak amacıyla Atlas Okyanusu’nun güneyine keşif gezileri düzenledi. 1702’de, bu gezi sonucunda hazırladığı eşeğilim çizgilerini gösteren haritayı, üç yıl sonra da kuyrukluyıldızlarla ilgili ünlü yapıtı A Synopsis of the Astronomy of Comets’ı (“Kuyrukluyıldız Astronomisinin Bir Özeti”) yayımladı. 1718’de durağan sayılan yıldızların da gerçekte hareketli olduklarını açıkladı. 1720’de Flamsteed’in ölümüyle boşalan Kraliyet astronomluğuna getirilen Halley astronomi, matematik ve yerfiziği alanlarındaki çalışmalarını yaşamının sonuna değin aralıksız sürdürdü.
Halley kuyruklu yıldızı
Halley’in astronomiye katkıları içinde en değerlisi, kuyrukluyıldızların bir yörünge üzerinde hareket ettiğini ve hiç değilse bir bölümünün Güneş sisteminde yer aldığını bulmasıdır. Halley, kendisinden önceki astronomların gözlemlerini, özellikle 1337’den o güne değin yapılmış yirmi dört gözlemi inceleyerek, bu gözlemlerden üçünün aynı kuyrukluyıldızla ilgili olduğu kanısına vardı. 1531’de Apian’ın, 1607’de Kepler’in ve 1683’te kendisinin gerçekleştirdiği bu üç gözlemde saptanan yörünge öğeleri arasındaki benzerliklerden yola çıkarak, bu kuyrukluyıldızın yörüngesinin, önceden sanıldığı gibi parabol değil elips biçiminde olduğu ve Güneş’in çekim kuvvetinin etkisinde bulunduğu sonucuna ulaştı. Gözlemler arasında yaklaşık 76 yıllık düzensiz aralar bulunmasını ise öbür gezegenlerin çekim alanlarıyla açıklayan Halley, bu kuyrukluyıldızın bir kez daha görüneceği anı 1759 yılı başları olarak hesapladı.
Halley’in ölümünden yaklaşık on beş yıl sonra 1757’de Fransız matematikçi A.C.Clairaut (1713-1765), Satürn ve Jüpiter’in geciktirici etkilerini de göz önüne alarak, Halley’in hesaplarında bazı değişiklikler yaptı ve bu kuyrukluyıldızın 1759 yılının Nisan ayında yörüngesinin Güneş’e en yakın noktasından geçeceğini hesaplâdı. Kuyrukluyıldız, 1758’in sonlarında görünmeye başladı ve Clairaut’un hesapladığına oldukça yakın bir tarihte, 13 Mart 1759’da günberi noktasından geçti. Bu kuyrukluyıldıza, buluşunun doğruluğu kanıtlanmış olan Halley’in adı verildi. 1910’da bir kez daha görünen Halley kuyrukluyıldızının 29 Nisan 1986’da yeniden günberisinde olacağı hesaplanmıştır.
Halley’in, durağan olduklarına inanılan yıldızların da gezegenler gibi birbirlerine göre olan konumlarını değiştirdiklerini bulması, astronomiye yaptığı bir başka katkıdır. Eski Yunan’dan kalan bilgilerle Tycho Brahe’nin ve kendi döneminin bilgilerini karşılaştıran ve aralarında, gözlem hatalarıyla açıklanması olanaksız farklar bulan Halley bu farkların ancak yıldızların hareketli olmalarıyla açıklanabileceği sonucuna vardı. Özellikle Sirius (Akyıldız), Procyon (Öncü), Arctu-rus (Arktürüs) için çok belirgin olan bu hareketliliğin, öbür yıldızlar için de geçerli olduğunun uzun ve titiz gözlemlerle saptanabileceğini öne sürdü.
Halley, St.Helena’da gözlemlediği Venüs geçişinden, Yer ile Güneş arasındaki uzaklığı hesaplamakta yararlanılabileceğine inanıyordu. Bu amaçla Joseph Delisle ile birlikte bir gözlem programı hazırladıysa da, Venüs’ün beklenen konuma geldiği 1761’de Halley ölmüştü. Ancak Delisle, Halley’in hazırladığı programda bazı değişiklikler yaparak geliştirdiği bir yöntemle 1761’de 62, 1769’da 63 gözlem yerinden sağladığı verilere dayanarak, Yer ile Güneş arasındaki uzaklığı 93 milyon mil (149.637.000 km) olarak hesapladı. Böylece bugün bilinen yaklaşık 92,87 milyon mile (149.598.000 km) oldukça yakın bir değer elde etmişti.
Yer fiziği alanında da öncü çalışmaları bulunan Halley, Atlas Okyanusu’ndaki araştırma gezilerinden sonra, manyetik eşeğilim çizgilerini gösteren ilk haritayı yaptı. Yıllarca “Halley çizgileri” olarak anılan eşeğilim çizgileri denizcilikte büyük önem taşır. Aynı zamanda iyi bir matematikçi olan Halley, Apollonios’un Konikler ve Orantılı Kesme adlı yapıtlarım Latince’den İngilizce’ye çevirmiş, geometri, trigonometri fonksiyonlar ve logaritma konularında yedi makale yazmıştır.
Halley tıp, biyoloji, jeoloji, coğrafya ve arkeoloji gibi dallara da yayılan çok yönlü çalışmaları ve astronomiye yaptığı önemli katkılarıyla, çağının yetiştirdiği en büyük bilim adamları arasında yer almaya hak kazanmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Catalogus stellarum Australium, 1678, (“Güney Yarımküresinin Yıldız Katalogu”); A Synopsis of the Astronomy ofComets, 1705, (“Kuyrukluyıldız Astronomisinin Bir Özeti”).
• KAYNAKLAR: A.Armitage, Edmond Halley, 1966, Londra; C.A. Ronan, Edmond Halley-Genius in Eclipse, 1969, Londra.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi