BACHELARD, Gaston (1884-1962)
Fransız bilim felsefecisi ve edebiyat eleştirmeni. Fransız bilim felsefesinde ampirik geleneğe karşı bir yaklaşım oluşturmuş,edebiyat eleştirisinde nou-velle critique akımının öncülerinden olmuştur.
Bar-sur-Aube’de doğdu. Geçimini sağlayabilmek için çalışmak zorunda kaldı,aynı zamanda yüksek öğrenimini tamamladı. 1930-1940 arasında Dijon Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde ders verdi, daha sonra Sorbonne Üniversitesi’nde bilim tarihi ve felsefe profesörlüğüne getirildi. 1962’de Paris’te öldü.
Bachelard’ın ilk çalışmaları bilim tarihi ve kuramı üzerinedir. 1934’de yayımlanan Le nouvel esprit scientifique (“Yeni Bilimsel Anlayış”) ve 1938’de yayımlanan La formation de l’esprit scientifique (“Bilimsel Anlayışın Oluşumu”) adlı yapıtlarında bilim öncesi bilgi ile bilimsel bilgi arasındaki ilişkiyi açıklamak için kuramsal bir model oluşturmayı amaçlamıştır. Bachelard, bilimsel düşüncenin gelişimini kesintisiz bir ilerleme görüşüyle değil, mit ya da günlük tecrübe düzeyiyle bilimsel düşünce arasında gerçekleşen “epistemolojik kopma”larla açıklamıştır. La formation de l’esprit scientifique’de, doğrudan bilgiyi ve günlük hayattan çıkartılan genellemeleri bilimsel bilgi üretiminin önündeki “epistemolojik engeller” olarak değerlendirmiştir. Bachelard’a göre, bu engeller bilginin sürekli ve düzenli birikimini sekteye uğratır, bilgiyi ampirik kökenlerinden kopartarak yeni bir “sorunsal”a geçişi zorunlu kılar.
Bachelard, bilimin epistemolojik tarihi üzerine olan yapıtlarının yanı sıra, şiirsellikle maddi özler arasındaki ilişkiyi incelemiştir. La psychanalyse du feu (“Ateşin Psikanalizi”) L’Eau et les reves (“Su ve Rüyalar”) ve La poetique de l’espace (“Uzayın Şiirliliği”) sezgicilik, psikanaliz ve başta Lautreamont olmak üzere bazı şairlerin etkisiyle yazdığı yapıtlarıdır. Günlük yüzeysel hayalgücünden farklı olarak insanlık tarihi boyunca gelişen bir “maddesel hayal-gücü” olduğunu savunan Bachelard, bu hayalgücünü oluşturan maddesel imgelerin şiir, rüya ve felsefe alanlarındaki belirim biçimleriyle ilgilenmiştir. Ateş, su, hava ve toprak öğelerinin şiirdeki hayali dünyanın özünü oluşturduğunu ileri sürerek edebiyat eleştirisinde imge çözümlenmesine dayanan yeni bir yaklaşım geliştirmiştir.
Bir bilim felsefecisi olarak Bachelard’ın önemi, algısal bilgi ile bilimsel bilgi arasındaki kopuşu vurgulayan anlayışıyla bir yanda ampirik gelenekten, diğer yanda ise bilimin gelişimini aşamalı gelişme ve ilerleme düşüncesiyle açıklayan pozitivist gelenekten ayrılmasındadır. Gerek bilim kuramcısı, gerekse de edebiyat eleştirmeni olarak Bachelard’ın çağdaş Fransız düşüncesine önemli etkileri olmuştur. Bilim epistemolojisi üzerine geliştirdiği kuram, bir yandan bilim öncesi düşünceden bilimsel kuramsal düşünceye geçişi Bachelard’ın “epistemolojik kopma” kavramım temel alarak açıklamaya çalışan Althusser’e, öte yandan da epistemoloji tarihinde süreklilik ve ilerlemeye karşı kopuş ve süreksizliği temel alan Michel Fouca-ult’ya bağlanabilir. Edebiyat eleştirisi alanında ise, Bachelard, metin çözümlenmesinde olgulara ve yazarın biyografisine aşırı önem veren ve edebiyat metnini yazarın kişiliğinin bir devamı olarak gören akademik Fransız eleştirisine karşı 1950’lerden başlayarak geliştirilen nouvelle critique (Yeni Eleştiri) hareketinin öncülerinden olmuştur. Varoluşçu, yapısalcı, Marxist ve psikanalizci eleştiri anlayışlarını da kapsayan nouvelle critique akımı içinde, gerek feno-menolojik eleştiriyi temsil eden öğrencileri George Poulet, Jean Starobinski, Jean-Pierre Richard üzerinde, gerekse metin çözümlenmesinde yazarı odak noktası olmaktan çıkartmayı amaçlayan Roland Bart-hes’ın üzerinde etkili olmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Le nouvel esprit scientifique, 1934, (“Yeni Bilimsel Anlayış”); La psychanalyse du feu, 1937, (“Ateşin Psikanalizi”); La formation de l’esprit. scientifi-que, 1938, (“Bilimsel Anlayışın Oluşumu”); L’Eau et les reı>es,1941,(“Su ve Rüyalar”); Le Rationalisme applique, 1948), (“Uygulamalı Akılcılık”); Le materialisme ratıon-nel, 1953, (“Akılcı Materyalizm”); Poetique de l’espace, 1957, (“Uzayın Şiirliliği”); La poetique de reverie, 1960 (“Rüyanın Şiirliliği”).
• KAYNAKLAR: D.Lecourt, Pour Une critique de l’epistemologie: Bachelard, Canguilhem, Foucault, 1974.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi