HAYA DE LA TORRE, Victor Raul (1895-1979)
Perulu siyaset adamı. Amerikan Devrimci Halkçı Birliği hareketini kurmuş ve 55 yıl boyunca önderliğini yapmıştır.
22 Şubat 1895’te Trujillo’da doğdu, 2 Ağustos 1979’da öldü. Varlıklı bir ailenin oğluydu. Trujillo’ daki La Libertad Üniversitesi’nde başladığı yükseköğrenimini, başkent Lima’daki San Marcos Üniversitesi’nde sürdürdü. 1919’da San Marcos Öğrenci Federasyonu’nun başkanlığına seçildi. Üniversite reformunun gerçekleşmesi ve halk üniversiteleri olarak bilinen işçiler için gece okulları kurulması için çalıştı. Mayıs 1923’te başkan Augusto Bernardino Leguia’nm diktatörlük yönetimine karşı düzenlenen büyük kitle gösterisinin öncüsü olduğu için tutuklandı. Bir süre hapis yattıktan sonra, Ekim 1923’te sınır dışı edildi.
Meksika’ya geçen Haya de la Torre, 7 Mayıs 1924’te, Mexico City’de, Aprista olarak bilinen hareketin örgütü olarak Amerikan Devrimci Halkçı Birli-ği’ni (Alienza Popular Revolucionaria Americana-APRA) kurdu. Amacı, tüm Latin Amerika ülkelerinin siyasi birliğini sağlamak, ekonomiyi planlamak ve yabancı sanayii millileştirmek, kadınlara ve Kızılderililer’e tüm toplumsal haklarım vermek, ABD emperyalizmine karşı mücadele etmek olan APRA’nın, Latin Amerika ülkelerinde örgütlenmesini sağlamak için çalıştı. 1931’e değin süren sürgün yaşamı sırasında SSCB’yi ABD’yi, Batı Avrupa ve Latin Amerika ülkelerini dolaştı. İngiltere’de bulunduğu sırada, Oxford Üniversitesi’ne ve London School of Economics’e devam etti.
1929 Dünya Bunalımı’nın getirdiği iktisadi sorunları, bunlarla birlikte büyüyen toplumsal muhalefeti ve ordu içindeki çelişkilerin keskinleşmesini engelleyemeyen Leguia, 1931’de General Louis Sanchez Cerro başkanlığındaki askeri bir cunta tarafından gerçekleştirilen darbe ile yönetimden uzaklaştırıldı. Haya de la Torre, Cerro’nun bir yıl içinde seçimlerin yapılacağını açıklaması üzerine Peru’ya döndü.
Haya de la Torre’nin APRA’nın başkan adayı olarak katıldığı Ekim 1931 seçimlerinin sonucunda, askeri güçlerce, başkanlığı Albay Cerro’nun kazandığı açıklandı. Bu durum, seçimlere hile karıştığı yolunda iddialara neden olduysa da, Cerro başkanlığı üstlendi. Haya de la Torre ise Mayıs 1932’de tutuklandı. 1933’te, Cerro’nun öldürülmesi üzerine başkanlığı General Oscar Benavides üstlendi. Benavides, Haya de la Torre’yi salıverdiyse de, hemen ardından APRA’yı yasadışı ilan etti, bu partinin üyeleri ve yandaşları üzerinde yoğun bir baskı uygulamaya başladı. Haya, 1945’e değin Peru’da gizlenerek yeraltı faaliyetlerinde bulundu.
APRA’nın aydınlar ile maden ve şeker işçileri arasındaki saygınlığı ve etkinliği giderek arttı. 1936 seçimlerinde, adaylarını saptama izni verilmemesine karşın, seçime katılan siyasi partiler içinde kitle desteğine sahip en büyük hareket olduğunu gösterdi. Haya de la Torre’nin başkanlık seçimini kazanmasından korkan Benavides seçimleri erteledi ve kongreyi dağıttı. 1939 seçimlerine ise, uluslararası bir siyasi hareket olduğu gerekçesiyle, APRA’nm katılmasına izin verilmedi. Aynı yıl, Benavides’in onayıyla Manu-el Ugarteche Prado başkan oldu.
Prado’nun iktidarı sırasında APRA’nın yasal bir siyasi hareket olmasına izin verilmedi. 1945 seçimleri öncesinde Partido del Pueblo (Halkın Partisi) adını alan ve yeniden yasal duruma giren APRA, seçimlerde diğer demokratik güçlerle birlikte Jose Luis Bustamente’yi destekledi. Seçimi Bustamente kazandı ve Partido del Pueblo kongre üyeliklerinin çoğunluğunu elde etti. Haya de la Torre’nin hükümete üç bakan vermesi, birçok APRA’h tarafından hareketin, siyasi iktidarın denetimi altına girmesi şeklinde değerlendirildi ve sert bir biçimde eleştirildi. Partido del Pueblo’nun 1947’de Lima’da muhafazakâr bir yayımcının öldürülmesinden sorumlu tutulması üzerine, Haya de la Torre hükümete sağladığı desteği geri çekti. Partido del Pueblo’nun aynı yıl Callau’da başarısız bir ayaklanma girişiminde bulunmasının ardından, hareket bir kez daha yasadışı ilan edildi.
1948 ’de General Manuel Odria, muhalefete karşı yeterince etkin davranmadığı gerekçesiyle Bustamente’yi devirerek yönetime el koyunca, ülkede yeniden yoğun bir baskı dönemi başladı. Haya de la Torre’nin Ocak 1949’da Lima’daki Kolombiya elçiliğine sığınması, Peru ve Kolombiya arasında hukuksal bir sorun oldu. Konunun Uluslararası Adalet Divam’na götürülmesine ve dünya kamuoyunun baskılarına karşın, Haya de la Torre’nin yurt dışına çıkmasına 5 yıl boyunca izin verilmedi. Haya de la Torre, Nisan 1954’de Peru’dan ayrılarak Meksika’ya gitti.
İlk kez kadınların da oy kullandıkları 1956 başkanlık seçimlerinden sonra, Odria’nın onayıyla, yeniden Prado başkan oldu. Prado, APRA’nm yasallaşmasına izin verince Haya de la Torre Peru’ya döndü. 1962 başkanlık seçimlerinde Haya de la Torre, rakipleri Odria ile aydınlar ve öğrenciler arasında giderek desteği artan Fernando Belaunde-Terry’den daha fazla oy almasına karşın, başkan seçilmek için gerekli oy oranını tutturamadı. Ordu bir kez daha yönetime el koyarak seçimleri bir yıl erteledi. 1963’te aynı adaylarla yapılan seçimi Belaunde-Terry kazandı. Haya de la Torre’nin yenilgisinde, 1960’a değin APRA’nın denetimindeki, ülkenin en büyük öğrenci örgütü San Marcos Öğrenci Federasyonu’nun denetiminin Fidel Castro yanlısı Fidelista’lara geçmesi önemli rol oynadı.
Haya de la Torre, 1963-1968 arasında Belaunde-Terry yönetimine katşı yürütülen muhalefete önderlik etti. Ekim 1968’de Belaunde-Terry’yi deviren General Juan Alvarado Velasco,tüm anayasal özgürlükleri askıya aldı ve kongreyi dağıtarak askerlerden oluşan bir hükümet kurdu. Birçok muhalefet önderi tutuklandı. Aynı yıl sürgüne yollanan Haya de la Torre, 1969’da Peru’ya döndü. Ancak bu tarihten sonra, on yıla yakın bir süre siyasi bir etkinlik gösteremedi.
1975’te Velasco’yu devirerek başkan olan General Francisco Morales Bermudez, 1977’de başlattığı bir reform programı çerçevesinde yeni bir anayasa hazırlamak üzere kurucu meclis seçimlerinin yapılacağını açıkladı. Haziran 1978’de yapılan kurucu meclis seçimlerinde, başta APRA olmak üzere merkez sol hareketler önemli oranda oy aldılar. Haya de la Torre seçimlerden sonra kurucu meclisin başkanlığına getirildi. Mayıs 1980’de başkanlık ve kongre seçimlerinin yapılmasını öngören anayasanın, Temmuz 1979’da kabul edilmesinden kısa bir süre sonra öldü.
• KAYNAKLAR: R.J. Alexander, Prophets of Revolution: Profiles of Latin American Leaders, 1962; G. Hilliker, The Politics of Reform in Peru: The Aprista and Other Mass. Parties of Latin America, 1971; H. Kantor, The Ideology and Program of the Peruvian Aprista Movement, 1953.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi