Ahmed bin Hanbel Eserleri, Kitapları, Hakkında Bilgi

Eserleri.

• Ahmed bin Hanbel Hayatı
  • Şahsiyeti
  • Eserleri
  • Hadis İlmindeki Yeri
  • Fıkıh İlmindeki Yeri
  • Akaid Konularına Dair Görüşleri
  • İlahiyat Konularında Görüşleri

Ahmed b. Hanbel. en önemli eseri olan el-Müsned dışında kendisine nisbet edilen kitapların hiçbirini bizzat kaleme almamış, hatta kendi söz ve fetvalarının yazılmasına izin vermemiş­tir. Bundan dolayı eserleri, basta oğlu Abdullah olmak üzere diğer talebeleri tarafından ve ölümünden sonra kaleme alınmıştır. Günümüze ulaşan ve hemen hepsi hadise dair olan eserleri şunlar­dır:

1) el-Müsned’. Ahmed b. Hanbel’in 700 bin hadis arasından seçerek tertip ettiği otuz bin kadar hadise oğlu Abdullah ile talebesi Ebû Bekir el-Katî’nin birçok (bazı kaynaklara göre on bin) ha­dis ilâve etmesiyle meydana gelen bu eser, en hacimli iki hadis külliyatından biridir diğeri. Sadece sahih hadisleri ihtiva etmesi hedef alınmadığından eser ha-sen ve zayıf hadisleri de içine almakta­dır. İbnü’I-Cevzî el-Müsned’de otuz se­kiz mevzu hadis bulunduğunu söylemiş, fakat İbn Hacer el-Askalânî bu iddianın doğru olmadığını göstermek üzere el-Kavlü’l-müsedded fi’z-zebbi’an Müsnedi Ahmed adlı eserini yazmıştır. İbn Hanbel. yalancı olduğu bilinen kimse­lerden hadis rivayet etmemeyi, doğru sözlülüğü ve dindarlığı herkesçe kabul edilen güvenilir râvilerden hadis alma­yı prensip edindiği için eserde mevzu hadislerin bulunmaması tabiidir. Ancak uzun hapis hayatı ve bu hayatın getir­diği çeşitli rahatsızlıklar sebebiyle ki­tabını tertip etmeye fırsat bulamadı­ğından bazı zayıf ve epeyce de mükerrer rivayetin eserde yer almasını önle­yememiştir. Kitapta İslâm’a giriş ta­rihleri esas alınmak üzere önce aşere-i mübcşşere’nin, sonra Ehl-i beyt, Hâşimoğullan, Mekkeli, Medineli, Kûfeli. Basralı, Suriyeli sahâbîlerin ve en son da kadın sahâbîlerin müsned’leri sıralan­mıştır. el-Müsned Kahîre’de alt cilt ola­rak basılmıştır (1313). Ahmed Muhammed Şâkir, yer yer şerhetmek suretiyle eserin yeni bir neşrine başlamış, vefatın­dan önce üçte birini on altı cilt halinde yayımlamıştır. el-Müsned üzerinde muhtelif ça­lışmalar yapılmıştır. Nûreddin el-Heysemî, bu eserde bulunup da Kütüb-i Sitte’de yer almayan sahih hadisleri söyetü’1-makşad fî zevâ’idi’l-Müsned adlı kitabında bablara göre tasnif etmiştir. Eserdeki hadislerin güvenilir olup olma­dığına, râvilerinin hal tercümesine. Hz. Peygamber’den üç râvi ile rivayet edilen hadislerine (sülâsiyyât) dair yazılan ki­tapların yanı sıra eseri sahabe adlarına göre alfabetik olarak tertip eden. bab­lara göre yeniden tasnif eden, nâdir (garîb) kelimelerini açıklayan, şerh ve ihtisar eden kitaplar da yazılmıştır.

2) Kitâbü’s-Sünne. Vtikâdü Fili’s-sünne adıyla da bilinen ve İbn Hanbel’in Cehmiyye, Mürcie. Kaderiyye, Havâric. halku’l-Kurân, kader, deccal. melâike, rüyetullah, kürsî ve âhirete dair görüşlerinin oğlu Abdullah tarafından derlenmesiyle meydana ge­len eser Mekke’de (1349) ve Kahire’de (ts.), son olarak da Ebû Hacir Muhammed Saîd Besyûnî tarafından Beyrut’ta neşredilmiştir (1405/1985).

3) Kitâbü’z-Zühd. Oğlu Abdullah’ın rivayetlerinden meydana gelen eser başlıca iki bölüm­den ibarettir. Birinci bölümde Hz. Muhammed ile Âdem. Nûh, İbrahim. Yûsuf. Eyyûb, Yûnus, Mûsâ. Dâvüd, Süleyman, Lokman ve Isâ peygamberlerin zühdü­ne dair rivayetler, ikinci bölümde de başta Hulefâyi Râşidîn olmak üzere ileri gelen on dokuz sahâbî ile on altı tabiî büyüğünün zühdü ve bu konuya dair sözleri bulunmaktadır. Eser Mek­ke’de (1357) ve Beyrut’ta (1983) basıl­mıştır.

4) Kitâbü’l-Verac. Talebesi Ebû Bekir el-Merrûzînin Ahmed b. Hanbel’e sorduğu bazı fetvalar ile zühd ve tak­vaya dair 100 meselenin yine onun ta­rafından kaleme alınmasıyla meydana gelen eser önce Kahire’de (1340), daha sonra biri Zeyneb İbrahim el-Kârûtun tahkikiyle Beyrut’ta (1403/1983), diğeri Muhammed Saîd Besyünînin tahkikiy­le yine Beyrut’ta (1986) yayımlanmıştır. Eserin bir bölümü G. H. Bousquet ile Ch. Dominique tarafından Fransızca’ya ter­cüme edilmiştir.

5) Kitâbü’l-İlel ve ma’rifeti’r-ricâl. ile konusunda büyük bir otorite olan Ahmed b. Hanbel’in hadis râvileri hak­kındaki tenkit ve görüşleri talebelerin­den Ebû Bekir el-Merrûzî. Ebû Bekir el-Esrem, Hallâl ve oğlu Abdullah tarafın­dan derlenmiştir. Bu kitap Abdullah’ın bir araya getirdiği tenkitleri ihtiva et­mektedir. İbn Ebû Hatim. Ahmed b. Hanbel’in muhtelif râviler hakkındaki görüşlerini oğlu Abdullah’tan yazılı ola­rak almış ve bunları el-Cerh ve’t-tacdîl adlı kitabında çokça zikretmiştir. Talât Koçyiğit ile İsmail Cerrahoğlu eseri iki cilt halinde yayımlamışlardır.

6) Kitâbü Fezâ’ili’ş-şahâbe. Abdullah b. Ahmed’in ashâb-ı kiramın faziletlerine dair baba­sından duyduğu hadisleri rivayet etme­siyle meydana gelen eserin Süleymaniye Kütüphanesinde bulunan tek nüshası, Vasiyyullah b. Mu­hammed Abbas tarafından hadislerin kaynakları da gösterilerek geniş fih­ristlerle birlikte Cidde’de neşredilmiştir (1403/1983) Zehebî, Abdullah ile Ebû Bekir el-Katî’nin esere bazı ilâvelerde bulunduklarını söylemektedir.

7) el-Mesâ’il. İbn Hanbel’in gerek talebeleri gerekse baş­kaları tarafından fıkha, akaid ve ahlâka dair sorulan sorulara verdiği cevaplar, muhtelif talebelerince bu adla bir araya getirilmiştir. Ebû Dâvûd es-Sicistânî ta­rafından derlenen el-Mesâ’il Kahire’de (1353/1934), Abdullah b. Ahmed’in der­lediği ise Züheyr eş-Şâvîş’in tahkikiyle Beyrut’ta yayımlan­mıştır. Diğer talebelerinden İshak b. Mansûr el-Kevsec. Ebû Bekir el-Esrem. Hanbel b. İshak, Abdülmelik el-Meymûnî, Ebü Bekir el-Merrûzî, Harb b. İsma­il el-Kirmânî. İbrahim b. İshak el-Harbî gibi âlimler tarafından toplanan “Mesâirlerin bir kısmı da günümüze kadar gelmiştir.

8) Kitâbü’ş-Şalât Risâletüş-Şalât adıyla da bilinen eser. İbn Hanbel’in Müsedded b. Müserhed’e yazdığı mektupla birlikte 1311’de Bombay’da [469], 1322’de Kahire’de, eş-Şalât ve mâ yelzemü tîhâ adıyla ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin Kitâbüş-Şalât ve ahkâmı târikihâ adlı eseriyle birlikte yine Kahi­re’de (1323, 1347) ve son olarak er-Risâletü’s-seniyye fiş-şalât adıyla Mu­hammed Abdürrezzâk Hamza tarafın­dan neşredilmiştir. Zehe­bî, Ahmed b. Hanbel’in er-Risâle ti’ş-şalât adlı bir eserinin bulunmadığını, bu kitabın ona sonradan nisbet edildi­ğini söylemektedir.

9) Kitâbül-Eşribe. Ba­zı kaynaklarda Kitâbü’I-Eşribeti’ş-şağîr adıyla kaydedilen eser, haram olan İçkilere dair Hz. Peygamberin hadisleri­ni, ashap ve tabiînin sözlerini ihtiva et­mektedir. Subhî Câsim el-Bedrî tarafın­dan Bağdat’ta (1396/1976), Subhî es-Sâmerrâî tarafından da Beyrut’ta neşredilmiştir.

10) er-Red cale’z-zenâdıka ve’1-Cehmiyye. Eser. sa­hasında yazılanların ilki olması, ilk asır­lardaki inançları ve selef akîdesini ak­tarması bakımından Önemlidir. Kıvâmüddin Burslan kitabı tercüme ederek Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi nüshasının tıpkı basımıyla birlikte Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası’nda yayımlamıştır. Muhammed Hâmid el-Fakki. Şezerâtul-belâtîn min tayyibâti kelimâti selefîneş-şâlihîn adlı mecmuada, ayrıca Muhammed Fihr (Hama 1967) ve Ali Sâmî en-Neşşâr ile Ammâr et-Tâlibî Aka’idü’s-selef adlı kitaplarında eseri neşretmişlerdir. er-Red, M. S. Seale tarafından İngilizce’ye tercüme edilmiştir.

11) el-Akide. On kadar talebesinin naklettiği eser. bazı rivayetlere ait müstakil yazmalar yanında, söz konusu râvilerin çoğunun İbn Ebû Ya’lâ’nın Tabakötü’I-Hanâbile’sindeki biyografilerinde muhtelif ha­cimlerde zikredilmiş olarak günümüze kadar gelmiştir, el- cAkîde, Abdülvâhid b. Abdülazîz et-Temîmrnin (ö. 410/1019) rivayeti esas alınmak suretiyle M. Hâ­mid el-Fakki tarafından Tabakâtü’1-Ha-ndbiie’nin sonunda (11, 293-308), Ebû Bekir el-Hallâhn (ö 311/923) rivayeti esas alınarak da Abdülazîz İzzeddin es-Seyrevân tarafından neşredilmiştir. Bazı nüshaları Kitâbü’l-İctikâd adıyla bilinmektedir.

12) Kitâbü Fe­zai’li Alî. İbn Ebü’l-Hadîd’in Şerhu Nehci’l-belâğa’sı içinde bulunmaktadır.

13) Kitâbü’l-Vuküî ve’1-veşâyâ. Hallâl tarafından derlenen eserin Kahire ve Mekke’de birer nüshası bulunmaktadır.

14) Bâbü ahkâmi’n-nisâa. Mekke’de (Mektebetü Muhammed Hamza, 40 varak civarında) yazmaları var­dır.

15) Kitâbü’t-Tereccül. Saç bakımı­nın önemini fıkhı açıdan ele alan eserin Mekke’de bir yazması mevcuttur.

16) Kitâbü Ehli’l-nülel ve’l-ridde ve’z-zenâdıka ve târiki’ş-şalât ve’1-ferâ 3iz ve nahvi zâlik. Eserin Mek­ke’de bir nüshası bulunmakta­dır.

17) Cevâbü’1-İmâm Ahmed b. Hanbel can su’âl fî halki’l-Kur’ân

18) Kitâbü’1-İrcâ Hallâl’ın Kitâbü’l-Câmic içindedir.

19) Kitâbü’I-îmân Rüyasında Hz. Peygamber’den rivayet ettiği söylenen üç hadisin bulunduğu bir varak Zâhiriyye Kütüphanesi’nde, akaid ve sünnete dair bazı fikir ve fetvalarının bulunduğu bir di­ğer varak da Tahran’da Mektebetü külliyeti’l-hukük’tadır (251 C.). Ayrıca ona ölüm, âhiret günü, Allah’tan başkasına baş eğmeme konularına dair bir şiir nisbet edilmektedir.

Ahmed b. Hanbel’in günümüze kadar gelip gelmediği bilinmeyen et-Tefsîr ve Kitâbü’l-Ferâ’iz adlarında iki eseri da­ha vardır. et-Teisîr’in el-Müsned’den birkaç misli daha hacimli olduğu ve 120 bin hadis ihtiva ettiği söylenmektedir. [489] Zehebî Kitâbü’l-Ferâiz’in bir kısmını gördüğünü söylemektedir.

Ayrıca Kitabü’n-Nâsih ve’1-mensûh, Kitâbü’I-Menâsik, Kİ-tâbü Tâ’ati’r-Resûl, et-Târih, Hadîşü Şu’be, el-Mukaddem ve’1-mu’ahhar ti’I-Kur’ân, Cevâbâtü’I-Kur’ân, Nefyü’t-teşbîh ve el-İmâme adlı eserler de kaynaklarda ona nisbet edilmektedir. Talebesi Ebû Bekir el-Hallâl’in yaptığı uzun seyahatler sonunda diğer talebe arkadaşlarından yüz kadarıyla görüş­mek suretiyle derlediği, İbn Hanbel’in sözlerini, fetvalarını, ilel, râviler, sünnet ve fıkha dair görüşlerini ihtiva eden ve her biri üçer cilt hacminde olduğu belir­tilen Kitâbü’1-İlm, Kitâbü’l-‘tlel, Kitâbü’s-Sünneve Kitâbü’î-Câmi adlı eser­ler de dolayısıyla onun eser­leri arasında sayılabilir.

 TDV İslam Ansiklopedisi