İSTİKLÂL MAHKEMELERİ
Kurtuluş Savaşı sırasında ve sonrasında, özel kanununda belirtilen suçlar hakkında kovuşturma yapmak üzere kurulmuş, olağanüstü yetkileri olan yargı organları. Kurtuluş Savaşı başlarında Ankara Hükûmeti’nin karşı karşıya kaldığı önemli sorunlardan biri de orduda görev sorumluluğunu sürdürebilmek ve askerden kaçma olaylarını önleyebilmekti. Bu amaçla 11 eylül 1920 günü 21 Sayılı kanun çıkarılmış ve bu kanuna göre kurulacak İstiklâl Mahkemeleri’nin asker kaçaklarını yargılaması öngörülırîüştü. Çok geçmeden kanunun yetersiz olduğu ve İstiklâl Mahkemeleri’nin yargı konuları arasına başka suçların da sokulması gerektiği kanısına varılarak 31 ocak 1922’de 249 Sayılı kanun yürürlüğe konmuştu. Kanunda bu mahkemelerin muvazzaf, ya da gönüllü olarak orduya katıldıktan sonra kaçanları, askerden kaçmağa sebep olanları, kaçakların yakalanmasında ihmali görülenleri; Hıyaneti Vataniye Kanunu kapsamına giren suçları işleyenleri; askeri ya da siyasi casusluktan sanık olanları; suikast teşebbüsünde bulunanları ve asker ailelerine tecavüz edenleri; seferberlik zamanında suiistimal suçu işleyenleri; isyan çıkaranları ve milli kuvvetlere karşı suç işleyenleri yargılamaları öngörülüyordu. Mahkemelerin idam cezaları dışında kalan kararları kesin ve yerine getirilmesi zorunlu olacaktı. İdam cezaları Meclis’in onayına bağlı tutulmuştu, ama bu kararların öncelikle görüşülmesi gerekiyordu. Ayrıca bu mahkemelerin savcılarına, kararların yerine getirilmesinde silâhlı ve silâhsız kuvvet kullanma yetkisi tanınmıştı ve acele hallerde Meclis’in onayı beklenmeden idam cezaları infaz edilebilecekti.
Yine 249 Sayılı kanuna göre İstiklâl Mahkemeleri Meclis üyeleri arasından ve gizli oyla seçilecek bir başkan, iki üye, bir savcı ve bir yedek üye olmak üzere beş kişiden oluşacak ve mahkemeler gerekli görülecek yerlerde kurulacaktı.
Üç dönemde görev
İstiklâl Mahkemeleri değişik zamanlarda ve çeşitli yerlerde kurulmuş, belirli davaları inceleyerek karara bağlamıştı. Bu davaların başında Kurtuluş Savaşı döneminde asker kaçaklığı ve vatan hıyaneti suçlan gelir. Mahkemelerin daha sonraki dönemlerde ele aldığı başlıca konular ise Yeşil Ordu sorumlularıyle Aydınlık dergisi çevresinde toplanan ve komünizm propagandası yapmaktan sanık kişiler, Şeyh Sait Ayaklanması olayına katılanlar ve İzmir Suikastı sanıklarıdır. Bu olaylar nedeniyle Diyarbakır, Pozantı, Elcezire, İstanbul, Ankara ve Yozgat’ta İstiklâl Mahkemeleri kurulmuştu.
İstiklâl Mahkemeleri 1920’den başlayarak İzmir Suikastı olayına kadar (1926) vakit vakit görev yapmış, bu mahkemelerin kuruluş ve yetkileriyle ilgili kanun ise 1949’a kadar yürürlükte kalmış ve o yıl 4 mayısta çıkarılan 5384 Sayılı kanunla böyle bir yargı düzenine hukuk planında da son verilmişti.