CAFER ÇELEBİ [ Tâcİzâde ] (1452-1515)
Osmanlı divan şairi ve münşi. Divan nesrindeki ustalığıyla tanınmıştır.
Amasya’da doğdu, 18 Ağustos 1515’te İstanbul’ da öldü. II. Bayezid dönemi defterdarlarından Taci Bey’in oğlu, ünlü münşi Tâcizâde Sadi Çelebi’nin kardeşidir.
Babasının gözetiminde iyi bir öğrenim gördü. Hocazade Muslihiddin, Hatibzade Muhiddin, Kestel-li Muslihiddin Mustafa gibi dönemin önemli bilim adamlarından ders gördü. Hacı Hüseyinzade’den mülazemet rüûsu aldı. Amasyalı hattat Şeyh Hamdul-lah’dan hat sanatını öğrendi, ilkönce Simav’da müderrislik ve kadılık yaptı. Ardından günde 50 akçeyle İstanbul’da Mahmud Paşa medresesine atandı. Kısa bir süre sonra, 1497’de Divan-ı Hümayun nişancılığına getirildi. Görevindeki başarısıyla II. Bayezid’in dikkatini çekti ve paşa unvanı aldı. II. Bayezid’in saltanatının son yıllarındaki şehzadeler olayında, Şehzade Ahmed’in tahta geçmesi için çalıştı. Bu nedenle Selim’in padişah olmasını isteyen yeniçerilerin düşmanlığını kazandı. Evi ve malları yağma edilerek görevinden alındı.
1512’de I. Selim [Yavuz] tahta geçtikten sonra Cafer Çelebi’ye İstanbul yakınlarındaki bazı kasabaların kadılığı verildi. Sonra yeniden nişancılığa atandı. İran seferine çıkıldığı sırada I. İsmail’e (Şah İsmail) gönderilen Farsça mektupların bazılarını, Çaldıran savaşı zaferle bittikten sonra da her tarafa yollanan fetihnameleri Cafer Çelebi kaleme aldı. I. Selim savaş sırasında I. İsmail’in tutsak düşen karısı Taçlı Hanım’ ı, Cafer Çelebi’ye1 nikahladı. Ordu sefer dönüşünde Pasinler ovasında kışladı. Cafer Çelebi 13 Ekim 1514’te burada Anadolu Kazaskerliği’ne atandı. Kışı, padişahla birlikte Amasya’da geçirdi. Cafer Çelebi, İstanbul’a dönüldükten sonra Çaldıran savaşının ardından Karabağ’da kışlamak için ayak dirediği, askeri ayaklanmaya kışkırtanlar arasında bulunduğu yolunda I. Selim’e ihbar edildi. Padişahın “İslam askerini isyana sürükleyen adamın cezası nedir?” sorusuna, Cafer Çelebi “sabit olursa idamdır” yanıtını verdi. Ayrıca suçsuzluğunu ileri sürdüyse de 18 Ağustos 1515’te İstanbul’da idam edildi.“Ah gitti bu cihandan Cafer” (Hicri 921) mısraı ölümüne düşürülen tarihtir.
Bazı kaynaklar I. Selim’in şehzadeliğinde Çorlu’ nun Karıştıran ovasında babası ile karşılaşması sırasında askerlerinin kaçması olayına Cafer Çelebi’nin bir yergi yazmasını idamına neden olarak gösterirler.
En önemli yapıtı olan, Divan’ı, çoğunlukla Türkçe şiirlerinden oluşur. Bilinen yazma nüshalardaki dize sayısı değişiktir. Divanın eleştirili basımında, Türkçe 25 kaside, 1 müseddes, 255 gazel, 8 murabba, 10 kıta, 3 terci-i bend; Arapça 4 kaside, 1 müstezad, 1 gazel; Farsça 2 kaside, 1 tahmis, 1 murabba vardır. Hevesname adlı yapıtını Mesnevi tarzında yazmıştır. Cafer Çelebi’nin başından geçen bir aşk serüvenidir. Ayrıca 15. yy’ın sonları ile 16. yy’m başlarında İstanbul’un günlük yaşayışıyla, Sa-ray-ı Hümayun, Galata kulesi, Ayasofya, Fatih camileri, Kâğıthane, Eyüp, Yedikule gibi semtlerin özellikleri anlatılır. Mahruse-i İstanbul Fetihnamesi, İstanbul’un fethini (1453) konu edinir. 16. yy düz yazısının en güzel örneklerinden biridir. Enisü’l-Arifin, Şükrullah’ın aynı adı taşıyan, 15 bölümlük Farsça ahlak kitabının çevirisidir. Cafer Çelebi’nin Küsname adlı mizahi yapıtı ile Münşeat’ı henüz ele geçmemiştir.
Yaşadığı dönemde güçlü bir münşi olarak tanınan Cafer Çelebi’nin şiirlerinde Ahmed Paşa’nm etkisi görülür. Salt Türkçe sözcüklerle yazdığı dizelerin yanında Farsça tamlamalarla kurulmuş tek Türkçe sözcük bulunmayan dizeleri de vardır. Cafer Çelebi, Şeyhî’ye Zatî’de Cafer Çelebi’ye nazireler yazmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): The Life and Works of Tâci-‘Zade Cafer Çelebi with a Critical Edition of his Divân, (ö.s.), İ.E. Erünsal (yay.), 1983, (“Tacizade Cafer Çelebi’nin Yaşamı ve Eserleri ve Divanının Eleştirel Basımı”); Hevesname, (Nuruosmaniye Kütüphanesi, No: 4373); Mahruse-i İstanbul Fetihnamesi, (ö.s.), Halis Efendi (yay.), 1913, (yeni harflerle, 1953); Enisü’l-Arifin Çevirisi, (İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar No: 834.)
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi