CEMALEDDİN AKSARAYİ (?-1389)
Türk, bilgin. İbn Sina ve başka İslam bilgelerini yorumlamış ve tanıtmıştır.
Cemaleddin b. Mehmed, Konya’nın Aksaray ilçesinde doğdu ve orada öldü. Doğum tarihi kesin olarak bilinmiyor. Bir söylentiye göre soyu Fahred-din Razi’ye ulaşır. Yaşadığı dönemde Cemali adı ile de tanınırdı. Öğrenimi konusunda yeterli bilgi yoktur.
Aksaray’da, Zincirli Medresesi’ne atanacak müderrislerin Sıhah-ı Cevheri adlı sözlüğü ezbere bilmesi, medresenin vakıf koşullarından birisiydi. Bu nitelikte başka biri bulunmadığından Cemaleddin göreve atandı.
Eski Yunan filozofları gibi o da çevresinde toplanan sayısı kabarık öğrencilerini üçe ayırmıştı. Evinden medreseye kadar yolda ders verdiği öğrencilere “meşşaiyun” (Gezginler), medresede revaklar altında ayaküstü ders verdiği öğrencilerine “‘revakiyyun” denirdi. Öğrenimlerinde ilerlemiş, kendisiyle bilimsel tartışma düzeyine gelmiş öğrencileri de medresede oturarak dersleri izlerdi. Buradan yetişenlerden biri Molla Fenari’dir.
Çağın bilginlerinden Seyyid Şerif Cürcani, Cemaleddin’in derslerinin ününü duyup, kendisinden yararlanmak için, Karaman’a giderken yolda raslantı sonucu Cemaleddin’in ölüm haberini almış, amacına erişememiştir.
Cemaleddin’in yapıtlarından birindeki kayıtta, 1350-1380 yıllarında Amasya Beyi Hacı Şadgeldi Paşa’nın yanında kazasker olarak bulunduğu; Sivas Emiri Kadı Burhaneddin’in 1381’de Amasya’yı işgal edip Emir’in yenilmesi üzerine Cemaleddin’in buradan kaçarak Aksaray’a yerleştiği yazılıdır. Ölüm tarihi kaynaklarda değişik ve tartışmalıdır.
Cemaleddin, İbn Sina’nın Kanun adlı yapıtının bir özeti olan Mucezü’l-Kanun’u Hallü’l-Mucez adıyla şerhetmiştir. Ayrıca, Etvarü’l-Kuluh, Ehadisü’l-Kudsiyye, Hadis-i Erbain Şerhi, Es’ile ve Ecvihe gibi Kuran ve Hadis yorumlarıyla ilgili yapıtları vardır.
• YAPITLAR (başlıca): Hallü’l-Mucez, (Süleymanıye Kütüphanesi, Ayasofya bölümü No. 3666); Etvarü’l-Kuluh (Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa No. 438/2); Ehadisü’l-Kudsiyye, (Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi bölümü No. 1003/27); Hadis-i ErbainŞerhi, (Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdadlı Vehbi Efendi bölümü, No. 258); Es’ile ve Ecvibe, (Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa bölümü No. 438/2).
• KAYNAKLAR: A. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde ilim, 1943; C. Brockelmann, Gescbichte der arabischen Literatür, II, 1949; Bursalı Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 1915.
• BAKINIZ: ŞERİF CÜRCANİ.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi