BUTLER, Joseph (1692-1752)
İngiliz tanrıbilimci ve ahlakçı. İnsan doğasıyla ilgili sorunlara yeni bir yorum getirmiştir.
Wantage’de doğdu, Bath’da öldü. Ailesi ‘ “İhtiyarlar Meclisi”nce yönetilen kilise sistemini savunan Prezbitler’dendi. Kendisi, bilinmeyen nedenlerle, Prezbit Komünü’nden ayrılarak İngiliz Kilisesi’ne katılmıştır. 1714’te babasının onayını sağlayarak girdiği Oxford’daki Oriel College’dan dört yıl sonra papaz olarak çıktı. Bundan sonra Butler, Anglikan Kilisesi’nde değişik görevler aldı. Rolls Chapel’de vaizlik, Stanhope ve Haughton’da rektörlük, Bristol’ da kardinallik, S. Paul Katedrali’nde papazlık görevlerinde bulundu.
Butler’in başlıca felsefi amacı, ahlak ve tanrıbilime doğal temeller aramaktır. Bunu Tanrı istencini öne alan gizemciliği dışlayarak yapmaz. Ona göre, bu iki yaklaşım birbirini tamamlayıcı niteliktedir. Çünkü doğayı tanıdıkça Hıristiyanlık’m ilke ve öğretilerinin doğruluğu daha iyi anlaşılır. Ahlak ilkelerine doğal bir temel arama girişimleri İngiliz düşüncesinde Butler’dan önce başlamıştır. Hobbes ve Mandeville, bunu “özünü koruma, sevme”, Shaftesbury ise “iyilik güdüsü” gibi ilkelerle gerçekleştirmeye çalışmışlardır. Öte yandan Samuel Clarke, doğal temeli nesnelerin soyut ilişkisinde bulmuştur. Butler bu girişimleri dışlamadan, getirdikleri ilkeleri kendi içinde bütünleştirerek kapsar, ancak insan doğası içinde sınırlı bir temel aramaya yönelir. İnsan doğasını inceleyerek ulaşılacak genellemelerde çok dikkatli olunması gerektiği düşüncesinden kalkarak, Hobbes’un ve Shaftesbury’nin ileri sürdükleri ilkelerin birbirleriyle çelişmediğini, ancak, ahlak; açısından önemli olmalarına karşın, ahlakı temellendirmediklerini düşünür. Bu ilkelerin birbirlerine karşıt göründükleri durumların, tikel nesnelere yönelik tutkular bağlamında doğduğunu ve kişinin kendisine ya da başkalarına zarar vermesinin ancak bu bağlamlarda söz konusu olabildiğini öne sürer. Oysa, ona göre, insanı yalnızca tutkularının güdüsündeki bir yaratık olarak değerlendirmek yanıltıcıdır. Tutkuların üstünde olan ve bunları denetleyerek yargılayan bir yeti, düşünme gücü ya da vicdandır. Eylem ve eğilimlerin ahlak değerini, doğruluk, hakçalık veya kötülüğünü, bu yeti yargılarıyla saptar. Eylemde son karar onundur. İnsanı hayvandan ayıran da bu yetiye sahip oluşudur. Ancak Butler, bu yetinin işlevlerini nasıl yerine getirdiği veya onun doğası üzerinde daha büyük ayrıntıya inmez. Bunu bir Tanrı vergisi sâyar.
Doğa, Butler için, tanrısal tasarımın ürünüdür. Doğayı tanımak, Hıristiyan öğretilerinin doğrulanmasına götürür. Doğanın yapısı ve düzenine baktığımızda Tanrı’mn ondaki ve dolayısıyla yaşamdaki yeri anlaşılır. Doğanın varolması, onu yaratan bir etkin varlığın bulunduğunu gösterir. İnsan eyleminin iyi ya da kötü sonuçları da O’nun belirlemelerine bağlıdır. Eylemlerin doğurduğu iyi sonuçlardan hoşnut olmak, kötü sonuçlardan ise üzüntü duymak Tanrı’nın insanları biçimlendirmiş oluşunun kanıtıdır.
Butler, Locke tarafından ortaya atılan kişisel özdeşlik kuramını eleştirmiştir. Locke kişinin zaman içinde özdeş kalmasını bilincin sürekliliğine bağlar. Bu görüşe karşı, bilinç eylemlerinin değiştiği ve bu eylemlerin hiçbir durumda özdeş olmadıkları, dolayısıyla da kişinin özdeşliğini açıklayamayacakları öne sürülmüştür. Butler, bu karşı* çıkışı yerinde bulmaz. Ona göre, Locke’a karşı bu doğrultudaki eleştiriler, amacın dışına kaymıştır. Asıl konu bilinç eylemlerinin özdeşliği değil, bilincin içeriğidir. Bu gereğince çözümlendiğinde ise, kişi kavramını gerektirdiği ve kişiyi konu aldığı görülür. Bir başka deyişle, Butler’a göre Locke’un kişisel özdeşlik kuramı döngüseldir. Locke’taki, bilincin geçmiş eylemlerinin unutulmasının o dönemleri kişinin kapsamından çıkaracağı görüşünü de yadsıyan Butler, anlığın gövdeden bağımsız olduğunu ve gövde öldükten sonra da yaşayabileceğini düşünür.
Butler’m kimi düşünceleri İskoç sağduyu felsefesini kuranlar üzerinde etkili olmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Fifteerı Sermons upon Human Nature, 1897, (“İnsan Doğası Üzerine Onbeş Vaaz”); Tbe Works of Joseph Butler (der. W.E. Gladstone), 1897, (“Joseph Butler’ın Yapıtları”).
• KAYNAKLAR: A.E. Duncan-Jones, Butler’s Moral Philosophy, 1952.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi