ÇAPEK, Karel (1890-1938)
Çek oyun yazarı, romancı. RUK adlı kurgubilim oyunu ile dünya çapında ün kazanmış, “Robot” sözcüğünün yaratıcısı olmuştur.
6 Ocak 1890’da Bohemya’nın Male Svatonovice kentinde doğdu, 25 Aralık 1938’de Prag’da öldü. Babası bir köy doktoruydu. Aydın bir ailenin oğlu olan Çapek küçük yaştan başlayarak edebiyatla ve babasından etkilenerek biyoloji ve fizyoloji ile ilgilendi. Sekiz yaşındayken şiir yazmaya başladı. Prag Üniversitesi’nde başladığı felsefe öğrenimini Berlin ve Paris’te sürdürdü. 1915’te “Estetikte Nesnel Yöntemler” konulu teziyle doktora derecesini aldı. Felsefe öğrenimi sırasında Bergson ve William James gibi düşünürlerden etkilendi, bir süre anarşist bir gençlik derneğine katıldı. Yaşamının hemen hemen tümünde gazetecilik ve serbest yazarlık yaptı, aydın çevrelerle ilişki içinde oldu. Çekoslovakya’nın ilk cumhurbaşkanı Tomas Masaryk, Çapek’in yakın dostlarmdandı.Çapek ilk ve en ünlü oyunu olan RUR’ı (“Rossuın’ un Evrensel Robotları”) 1920’de yazdı. Oyun 25 Ocak 1921’de Prag Ulusal Tiyatrosu’nda sahnelendi. Bu oyunda Çapek ilk kez “Robot” terimini kullandı. Çekçe’de “işçi” anlamına gelen “robot” sözcüğü, Çapek’in oyununda “insan yapısı insan benzeri mekanik işçi” demekti. Kardeşi Josef Çapek ile yazdığı fantastik öyküler dışında Çapek 1922’de Tovârna na ahsolutno (“İpini Koparmış Mutlak”) ve 1936’da Vdlka s mloky (“Semenderlerle Savaş”) gibi iki önemli romanın da yazarı oldu.
RUR’da Çapek, insanların çalışma zorunluluğundan kurtuldukları bir dünyayı anlatır. Bilgin Rossum (Çekçe “rozum” -akıl) “robot”u icat etmiş, oğlu mühendis Rossum ise robotların seri üretimine geçmiştir. Rossum’un robotları insana oldukça benzeyen ancak üreyemeyen yaratıklardır. Robotlar aynı zamanda düşünen varlıklar olduğu için, bir süre sonra tüm fiziksel işleri kendilerine yükleyen insanlara karşı ayaklanmaya karar verirler. Bir alegori olarak robot-insan karşıtlığı “sınıf mücadelesi”nin bir ifadesi olarak değerlendirilebilir. Oyunun yazılmış olduğu 1920 yılında, özellikle Çapek’in yaşamakta olduğu Doğu Avrupa, devrimler, devrim girişimleri ve karşı-dev-rimlerle çalkalanıyordu. Bu alegoride “hakim sınıfın insanlık tarafından simgelenmesi de, Çapek’in RUR’ı yalnızca bir sınıf mücadelesi alegorisi olarak tasarlamadığını gösterir. Onu aynı ölçüde ilgilendiren, insanların kendi ürünlerinin (oyunda robotların) nasıl kendilerine yabancılaşarak onları yok etmeye yönelebileceğinin de irdelenmesidir. Mary Shelley’in Fran-kenstein’mdan bu yana sanatçıları derinden ilgilendiren bu konu, Çapek’te RUR’dan sonra, 1924’te yazdığı Krakatit romanında da ortaya çıkar. Bu romanda Çapek atom enerjisini keşfeden insanlığın nasıl kendi icadı üzerindeki denetimini yitirdiğini anlatır. Bu romanın önemi, atom çekirdeğinin parçalanmasından, ilk atom ve hidrojen bombalarından ve. silahlanma yarışının başlamasından yıllarca önce yazılmış olmasıdır.
Çapek’in başyapıtı Tovârna na ahsolutno ise taşlamacı bir dille “mutlak” düşüncesini eleştirir. “Mutlak” doğru, “Mutlak” varlık ya da Tanrı, bir bilim adamının keşfettiği makine tarafından üretilen bir gaz olarak ortaya salınınca dünya birbirine girer. Son romanlarından biri olan Vaka s mloky’de ise Çapek, yaklaşan Nazi tehlikesine karşı bir alegori yoluyla diktatörlük düzenini eleştirir. Son oyunu olan Matka’da (“Ana”) ise işgale karşı silahlı direnmeyi savunmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Öykü: Zârive hlubiny (J. Çapek ile), 1916, (“Işıklı Derinlikler”); Krakonosava zahrada (J. Çapek ile), 1918, (‘‘Krakonos Bahçesi”); Providky z Jedne kapsy, 1929, (“İlk Cepten Öyküler”); Providky z druhe kapsy, 1929, (“İkinci Cepten Öyküler”). Oyun: RUR, 1920, (“Rossum’un Evrensel Robotları”); Ze zi-vota hmyzu, (J. Çapek ile), 1921, (“Böcek Oyunu”); Vec Makropulos, 1922, (“Makropulos’un Sırri”); Bilâ nemoc, 1937, (“Güç ve Zafer”); Matka, 1938, (“Ana”). Roman: Tovârna na ahsolutno, 1922, (“İpini Koparmış Mutlak”); Krakatit, 1924; Horduhal, 1933; •Provetron, 1934, (“Göktaşı”); Ohycejny zivot, 1934, (“Sıradan Bir Yaşam”); Vâlka s mloky, 1936, (“Semenderlerle Savaş”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi