PIRANDELLO, Luigi (1867-1936)
İtalyan oyun yazarı, şair, öykücü, romancı ve denemeci. Görünüşle gerçeklik arasındaki ikilemi işlediği oyunlarıyla modern tiyatroya yön veren ustalardan biri olmuştur.
28 Haziran 1867’de Sicilya’da Agrigento kentinde doğdu, 10 Aralık 1936’da Roma’da öldü. Dedesi, Garıbaldi yönetimini desteklediği için siyasal değişiklik üzerine ailesi taşradaki çiftlik evine çekilince, Pirandello rahat bir çocukluk dönemi geçirdi. Bir süre özel öğrenim gördükten sonra teknik okula ve Palermo Lisesi’ne gitti. Liseden sonra babasının işinde çalışmayı denediyse de, iş çevresine uyum sağlayamadığı için 1887’de Roma Üniversitesi’ne yazıldı. Burada iki yıl okuduktan sonra Bonn Üniversitesi’ne giderek edebiyat ve felsefe okudu, doğduğu bölgenin diliyle ilgili bir doktora tezi yazdı. İlk şiir kitabı Mal giocondo (“Gülümseyen Acı”) 1889’da yayımlandıktan sonra 1891’de Roma’ya döndü. Babasının işlerinin bozulması üzerine para desteğinden yoksun kalınca, 1897’de Roma’daki bir kız öğretmen okulunda retorik öğretmeni olarak çalışmaya başladı.
1894’te babasının iş arkadaşlarından birinin kızıyla evlendi. Pirandello için bu evlilik bir süre sonra büyük bir mutsuzluk kaynağı oldu. 1904’te karısı önemli bir sinir bunalımı geçirdi ve sürekli olarak kocasını onu aldatmakla suçlamaya başladı. Bu durumda işi dışındaki bütün dostluk ilişkilerine son veren Pirandello gene de aile yaşamında huzura kavuşamadı ve 1919’da karısının ruhsal durumu daha da ciddileşince, onu bir akıl hastanesine yatırmak zorunda kaldı.
Şiirleri ve romanları
Güçlüklerle dolu bu dönem boyunca bir yandan yazarlığını da sürdürmeye çalışan Pirandello iki şiir kitabı daha yayımladıktan sonra, kısa öyküler ve romanlar yazmaya başladı. İlk romanı L’csclusa (“Safdışı”) 1901’de bir Roma gazetesinde tefrika edildi. Bunu Il turno (“Dönemeç”) ve yazar olarak ününü pekiştiren Il fu Mattia Pascal (Müteveffa Mattia Pascal) romanları izledi. 1904-1920 arasında da pek çok roman, öykü ve deneme yazdı. Sanat anlayışıyla ilgili görüşlerini içeren denemelerini 1908’de Arte e scienza (“Sanat ve Bilim”) ile L’umorismo (“Gülmece”) adlı kitaplarında bir araya getirdi.
Karısının durumunun yarattığı mutsuzluk yazdıklarına da yansıyordu. Özellikle, insanların kendilerini aldatmak için yarattıkları iç gerçekliklerin yaşamı nasıl anlamsızlaştırdığı üzerinde duruyordu. Bu yanılsamadan yola çıkarak acı bir alaycılıkla ele aldığı durum ve kişiler, 1910’dan sonra yazdığı kırkı aşkın oyununun belirgin özelliği olarak dikkati çekti. 1916-1925 arasında Pirandello oyun yazarlığının en verimli dönemini yaşadı. 1925’te Mussolini’niıı desteğiyle kurduğu tiyatro topluluğu Roma’da ve Avrupa’nın büyük kentlerinde başarılı temsiller verdi, ününün bütün dünyaya yayılmasını sağladı. 1934’te Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazandı, aynı yıl Gia Francesco Maliplero’ nun La favola del figlio câmbiato (“Değiştirilen Çocuğun Öyküsü”) operası için yazdığı libretto faşist yöneticilerin hoşnutsuzluğuna yol açınca, 1935’te İtalya’nın Etiyopya’ya saldırısını onaylamak zorunda kaldı.
Oyunları
Pirandello’nun anlatı türünde yazdığı yapıtlarında yanılsama ve gerçeklik önemli bir yer tutarsa da, onun bu temayı en başarılı bir biçimde dile getirdiği yapıtları oyunlarıdır. Bu alandaki çıkış noktası Verga gibi Sicilya’ya özgü bir doğalcılık anlayışı olsa bile, kökeninin commedia dell’arte geleneğine kadar uzandığı söylenebilir. Bu arada, I. Dünya Savaşı sırasında ortaya çıkan Grotesk tiyatro akımının görünüş ile gerçeklik, gülünç maske ile gerisindeki acıklı yüz ikilemi de, Pirandello ile Chiarelli ve Rosso de San Secondo gibi yazarlar arasında benzerlikler bulunmasına neden olmuştur. Karısının hastalığı yüzünden yaşadığı kişisel trajedi, onun, gerçeğin göreceliği temasını 1915’teki “La Signora Frola e il Signor Ponza suo genero” (“Sig-nora Frola ve Damadı Signor Ponza”) öyküsünde ele almasına yol açmıştı. Pirandello bu öyküyü 1917’de Cosi e (si vipare) (Size Öyle Geliyorsa Öyledir) adıyla oyunlaştırdı. Yaşamın acıklı güldürüsü ve saçmalığı, L’uomo dal fiore in bocca (Ağzı Çiçekli Adam) ve II giuocca delle parti (“Oyunun Kuralları”) gibi oyunlarında işlediği temalar oldu. Enrico IV’de (IV. Henri) ruh sağlığı ile delilik arasındaki sınırı, Seipersonaggi in cerca d’autore (Altı Şahıs Yazarını Arıyor) adlı oyununda da insanlar arasındaki iletişimsizliği ele aldı.
Oyunların yapısı
1910-1926 arasında yazdığı 43 oyunun 28 tanesini, kişisel yaşamının en güç dönemi olan 1900-1918 arasında yazdığı öykülerinden uyarlamıştır. 1911 vel915’ te yayımladığı La tragidia d’unpersonaggio (“Bir Oyun Kalıramanımn Trajedisi”) ve Colloquı coi personaggi (“Oyun Kişileriyle Konuşmalar”) adlı denemelerinde, oyun kişilerinin düşlerini nasıl birerkarabasana dönüştürdüklerini ve bir sanat yapıtında ortaya çıkmak için kendisini zorladıklarını açıklar. Oyunlarının düşünsel içeriği yüzünden eleştirmenler kısa bir süre sonra bir “Pirandello felsefesi ”nden söz etmeye ve oyunlarını bu felsefeye göre değerlendirmeye başladılar, Oysa sistematik bir düşünür olmayan Pirandello, sıradan insanların gündelik yaşamlarındaki tutarsızlıkları, saçmalıkları ve bu insanların gerçeklikleri üzerinde gerçekdışı etkenlerin yarattığı değişkenliği ele alıyordu. Bunu da bir düşünür gibi değil, bir sanatçı gibi işliyor, insanların bilinç ve duyarlıklarındaki bölünmeyi ve parçalanmayı tek çizgide gelişen anlatı tekniğiyle değil, Altı Şahıs Yazarını Arıyor’daki “oyun içinde oyun” ve Questa Sera si recita soggeMo’daki (Bu Akşam Tuluat Yapıyoruz) gibi doğaçlama tekniğinin çok yönlü, zengin anlatımıyla gerçekleştiriyordu. Böylece gerçekliğin parçalanmasını içerik düzleminden biçim düzlemine aktararak, dramatik yapıyla düşünceler arasında nerdeyse kusursuz bir bütünlük sağlıyordu.
Pirandello’nun tiyatroda gerçekleştirdiği bu biçimsel yenilikler ve iki dünya savaşı arasında orta tabakanın yaşadığı değer bunalımını başarıyla yansıtması, II. Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan Uyumsuz tiyatro akımını da etkilemesine yol açmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Oyun: La morsa, 1898, (“Mengene”); Se non cosi, o la ragione degli altri, 1899, (“Böyle Değil, ya da Başkalarının Görüşü”); Lumie di Sicilia, 1910, (“Sicilya’nın Kireçleri”); Pensaci, Giaco-mino, 1916, (Cakomino, Kendine Gel); Liola, 1916; Cosie (si vi pare), 1917, (Size Öyle Geliyorsa Öyledir); La giara, 1917, (“Küp”); IIpiacere dell’onesta, 1917, (“Dürüstlüğün Zevki”); IIgiuoco delleparti, 1919, (“Oyunun Kuralları”); La patente, 1919, (“Ruhsat”); L’uomo, la bestia, elavirtu, 1919, (“İnsan, Hayvan ve Erdem”); Tutto per bene, 1920, (“Her Şey Yolunda”); Comeprima, megliodiprima, 1920, (Evelki Gibi, Evelkinden İyi); Sei personaggi in cerca d’ autore, 1921, (Altı Şahıs Yazarını Anyor, 1949); Enrico IV, 1922, (IV. Henri, 1968); Vestire gli ignudi, 1923, (Çıplakları Giydirmek, 1965); L’uomo dalfiore in bocca, 1926, (Ağzı Çiçekli Adam, 1963); La vita ebe ti diedi, 1924, (“Sana Verdiğim Hayat”); L’altro figlio, 1925, (“Öbür Oğul”); Ciascuno a suo modo, 1924, (“Herkes Kendi Havasında”); Diana e la Tuda, 1927, (“Diana iie Tuda”); Sogno (ma forse no), 1931, (“Düş Görüyorum; Ama Belki de Görmüyorum”); Come tu mi vuoi, 1930, (“Beni İstediğin Gibi”); Questa sera si recita a soggetto, 1930, (Bu Akşam Tuluat Yapıyoruz); Trovarsi, 1932, (“Kendini Bulmak”); Non sisa come, 1935, (“Nasıl Olduğunu Kimse Bilmiyor”); I giganti della montagna, 1934, (“Dağ Devleri”). Şiir: Mal giocondo, 1889, (“Gülümseyen Acı”). Deneme: Arte e scienza, 1908, (“Sanat ve Bilim”); L’ unorismo, 1908, (“Gülmece”); La tragidia d’un personaggio 1911, (“Bir Oyun Kahramanının Trajedisi”); Colloqui coi personaggio, 1915, (“Oyun Kişileriyle Konuşmalar ”). Roman: L’esclusa, 1901, (“Safdışı”); II turno, 1902, (“Dönemeç”); II fu Mattia Pascal, 1904, (Müteveffa Matta Pascal). Çeşitli: Maschere nüde, 31 cilt, bütün oyunları, 1922-1936, (“Çıplak Marheler”); Tutti i romanzi, 2 cilt, (ö£.), 1941, (“Bütün Romanları”).
• KAYNAKLAR: L. Antonelli, Maschera nuda di Pirandello, 1937; A. Dipietro, Pirandello, 1951; M.L.V. Musti, Bibliografia di Pirandello, 2 cilt, 1952; M. Vincieri, II teatro pirandellino, 1939; D. Vittorini, The Drama of Luigi Pirandello, 1935.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi