BURTON, Francis Richard (1821-1890)
İngiliz, gezgin. Afrika ve Arap yarımadasının Avrupa için gizli kalmış bölgelerini araştırmıştır.
19 Mart 1821’de, Devonshire’daki Torquay’de doğdu. 20 Ekim 1890’da Trieste’de öldü. Emekli bir subayın oğluydu. Küçük yaşta İngiltere’den ayrılarak öğrenimine Tours kentinde başladı, ardından İtalya’ ya geçti. 1840’ta İngiltere’ye dönerek Oxford Üniversitesi’ne bağlı Trinity College’a girdi. Ancak bir disiplin suçu nedeniyle 2 yıl sonra okuldan atıldı ve orduya girdi. Burton okul yıllarında öğrendiği Eski Yunanca ve Latince ile yetinmedi ve yaşadığı ülkelerin dillerini lehçelerine varıncaya kadar öğrendi. Lehçeleriyle birlikte 40’ı bulan bu 25 dili oldukça iyi konuşması sayesinde, o bölgelerin halkıyla kolay ilişki kurarak, hatta bazen kendini onlardan biriymiş gibi tanıtarak bu insanların kültürlerini inceledi.
Burton yazdıklarını o dönemdeki “baskıcı” ahlak anlayışıyla sınırlamadığından, özellikle Doğu’nun erotizmini anlatan kitapları tepkiyle karşılanmıştı. Öldükten sonra karısı yapıtlarının Saray tarafından yanlış anlaşılmasından korkarak birçoğunu yok etti.
1842-1849 arasında Hindistan’da bulundu. Daha sonra Fransa’ya giderek Hindistan ile ilgili, özellikle etnolojik değeri olan gözlemlerini kaleme aldı. Bundan sonra Hıristiyan dünyasına kapalı olan Mekke ve Medine’nin gizlerini çözmeyi planlayan Burton, 1853’te kendini Afganlı bir doktor olarak tanıtarak bu iki kente girmeyi başardı. 1855-1856 arasında yazdığı The Pilgrimage to El-Medinah and Mecca, (“Mekke ve Medine’ye Hac Ziyareti”) bu kentlerdeki Müslüman halkın yaşantısını ve göreneklerini anlatır. Mekke ve Medine’den sonra Doğu Afrika’da (bugün Habeşistan’da) gene bir Müslüman kenti olan Harar’a gizli bir ziyaret yaptı. İlk kez bir Avrupalı’nın ziyaret ettiği bu kentte geçirdiği dört günün izlenimlerini bir başka kitapta topladı.
Daha sonra Nil’in kaynağını keşfetmeyi amaçlayan Burton, John Speke ile birlikte Doğu Afrika’ya yola çıktı. Ancak Somali’de yerliler tarafından yaralanarak İngiltere’ye dönmek zorunda kaldı. Savaş bittikten sonra yarıda kalan planını uygulamak için Speke ile Zanzibar’dan Afrika’nın içlerine doğru ilerledi. Ancak Tanganika gölü kıyılarına geldiklerinde sıtma yüzünden araştırmayı sürdüremedi. Speke yola devam ederek Nil’in kaynağı olduğuna inandığı Viktoria Gölü’nü keşfetti. Burton gezisinin öyküsünü 1860’da The Lake Regions of Central Africa (“Orta Afrika’nın Göller Bölgesi”) adı altında topladı. 1860’ta Kuzey Amerika’daki Mormon tarikatı üyelerinin yaşadığı Salt Lake City’ye yaptığı bir geziden sonra, Şam ve Trieste dahil olmak üzere çeşitli kentlerde konsolos olarak bulundu. 1872’den başlayarak, ölünceye değin kaldığı Trieste’de gezdiği bölgelerde ilgili yapıtlar verdi.
Burton, gezilerini konu ettiği 40 cilti aşkın yapıtları ve 30 cilt tutan çevirileriyle, değişik kültürlere ilişkin zengin bilgiler derlenmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Pilgrimage to El-Medinah and Mecca, 3 cilt, 1855, (“Mekke ve Medine’ye Hac Ziyareti”); First Footsteps in East Africa, 1856, (“Doğu Afrika’da İlk Adımlar”); The Lake Regions of Central Africa, 2 cilt, 1860, (“Orta Afrika’nın Göller Bölgesi”); City of the Saints, 1861, (“Azizler Kenti”).
• KAYNAKLAR: N. Penzer, Annotated Bibliography of Sir Richard Francis Burton, 1923; B. Frawell, Burton, 1963.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi