POE, Edgar Allan (1809-1849)
ABD’ii şair ve öykücü. Simgecilİk’in gelişmesini etkilemiş, polis romanı türünün öncüsü olmuştur.
19 Ocak 1809’da Boston’da doğdu, 7 Ekim 1849’da Baltimore’da öldü. Gezici tiyatro oyuncusu bir ana babanın oğluydu. Babasıyla annesi, o çok küçükken arka arkaya ölünce, Richmond’lu zengin bir tütün tüccarı olan John Allan onu evlat edindi ve Edgar Allan adını verdi. Poe 1815-1820 arasında İngiltere’de ardından Richmond’da öğrenim gördü. 1826’da Virginia Üniversitesi’ne girdiyse de kumar borçlan yüzünden bir yıl sonra okuldan atıldı. Onun edebiyata olan tutkusunu onaylamayan John Allan para yardımını kesince yaşamını kazanmanın yollarını aramaya başladı. 1827’de orduya yazıldı. 1830’da West Point’teki askeri akademiye girdi, ancak disipline uymaması nedeniyle 1831’de buradan çıkarıldı. Bu arada birkaç şiiri yayımlanmış, ama ilgi görmemişti.
1835-1836 yıllarında Southern Literary Messenger dergisinin yayın yönetmeliğini üstlendi. 1836’da, bir süredir yanında yaşadığı teyzesinin on dört yaşındaki kızıyla evlendi. 1839’da Philadelphia’ya giderek Bur-ton’s Gentleman’s Magazine’de, 1841’de de onun yerine çıkan Graham’s Magazine’de yönetim görevleri aldı. Giderek başarılı bir yayımcı oldu. Ancak hiçbir işe uzun süre bağlı kalamıyordu. 1844’te New York’ta çeşitli gazete ve dergilerde çalıştı. Bu arada, sorunlarla dolu yaşamının yarattığı bunalımlar içinde kendini içkiye vermişti. Karısının 1847’de ölmesinden sonra da düzensiz yaşamını sürdürdü. İki yıl sonra, Baltimore’da bilinçsiz bir halde sokakta bulunup hastaneye kaldırıldı. Birkaç gün sonra öldü.
Poe, edebiyat yaşamına önce Byron gibi romantik şairlerin etkisinde şiirler yazarak başlamış, ilk şiir kitabı 1827’de yayımlanmıştır. 1831’de şiirlerinin gözden geçirilmiş ikinci baskısında, özgün üslubunun belirmeye başladığı görülür. 1840’larda yayımlanan “The Raven” (Kuzgun) ve “Annabel Lee” (Annabel Lee) gibi şiirleri ise ona büyük ün kazandırmıştır. Poe’nun romantik şiir anlayışının en önemli öğeleri, müziksel uyumun yanı sıra melankoli temasıdır. Bu malenkoli Poe’nun ortaya koyduğu biçimiyle, güzel bir kadının ölümünden kaynaklanır ve onun gözünde bu düşünülebilecek en şiirsel konudur.
Poe şiirleri gibi öykülerini de önce gazete ve dergilerde yayımlamıştır. Ona daha sağlığında geniş bir okuyucu kitlesi kazandıran öyküleri genel olarak doğaüstü atmosferlerde geçen ve korku öğelerine ağırlık veren gotik öykü türüne girer. Bu öykülerin çoğunlukla Avrupalı soylular çevresinden gelen kahramanları loş ve garip ortamlarda geçen, doğaüstü, dehşet verici, gizemli olaylar yaşarlar. Poe konularını günlük yaşamdan alır. Kurgunun can alıcı noktası öyküdeki anlatıcının, psikolojik durumundan kaynaklanan sanrıh (halusinatif) gözlemidir. Bu öznel yaklaşım aynı zamanda Poe’nun yüzeysel olarak nitelendirdiği bir gerçeklik anlayışına da bir başkaldırıdır. “The Murders in the Rue Morgue” (Morg Sokağı Cinayeti) adlı öyküsünde yarattığı Auguste Dupin tipi, tüyler ürpertici cinayetleri, temel önermelere dayalı bir mantık yürütme yöntemiyle çözümler. Dupin bu özelliğiyle C.Doyle’un romanlarındaki ünlü Sherlock Holmes tipine esin kaynağı oluşturmuş, Poe da polis romanı türünün yaratıcısı sayılmıştır. Ayrıca, kısa öykünün edebi bir tür olarak saygınlık kazanmasına da katkısı büyük olmuştur.
Poe, aynı zamanda eleştiri yazılarıyla da tanınır. Bunlarda, gizemci ve karamsar bir felsefeye dayalı, genelde orta sınıfın tutucu ahlakına ve bunun sanatçıyı etkilemesine karşı çıkan bir anlayışı savunur. Sanat yapıtında her öğenin bir birliğe varması gerektiğini ileri sürer. Dili, bazılarınca ustaca, bazılarınca yapay ve mekanik bulunmuştur.
Poe ölümünden sonra, simgeci edebiyatın savunucuları tarafından modem Duyumculuk (Sansualizm) akımının temsilcisi sayılmıştır. Yapıtları özellikle Baudelaire üzerinde etkili olmuş, Baudelaire ve Mallarme tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir. Öykülerinden bazıları Türkçe’ye de çevrilmiş ve çeşitli kitaplarda derlenmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Şiir: Tamerlane and Other Poems, 1827,(“Timurlenk ve Başka Şiirler”); Al Aaraff Tamerlane and Minör Poems, 1829, (“Araf, Timurlenk ve Küçük Şiirler”); Poems, 1831, (“Şiirler”); The Raven and Other Poems, 1845, (“Kuzgun ve Başka Şiirler”); Eureka: A Prose Poem, 1848, (“Eureka: Düzyazı Şiir”). Kısa Öykü: Tales of the Grotesque and Arahesaue, 2 cilt, 1840, (“Grotesk ve Arabesk Öyküler”); Tales, 1845, (“Öyküler”). Uzun Öykü: The Narrative of Arthur Gordon Pym, 1838, (“Arthur Gordon Pym’in Öyküsü”). Eleştiri: The Literati, 1850.
• KAYNAKLAR: E.H.Davidson, Poe: A Critical Study, 1957; A.Quinn, Edgar Allan Poe: A Critical Biography, 1941; P.F.Quinn, The French Face of Edgar Allan Poe. 1957.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi