PLEHANOV, Georgi Valentinoviç (1856-1918)
Rus düşünür ve siyaset adamı. Rusya’da Marxist düşüncenin yayılmasında önemli rol oynamıştır.
11 Aralık 1856’da Rusya’da Tambov’da Gudalovka köyünde (bugün Lipetsk’te Griazi) doğdu, 30 Mayıs 1918’de Finlandiya’da Terioki’de (bugün St Petersburg yakınlarında Zelenogorsk) öldü. Soylu ancak orta halli bir aileden gelmekteydi. Babasının isteğine uyarak Voronej’deki askeri liseye yazıldı. Liseyi bitirdikten sonra, 17 yaşında St.Petersburg’a giderek Konstantinovskoye Askeri Okulu’na girdiyse de bir dönem sonra okuldan ayrılarak 1874 sonbaharında Madencilik Enstitüsü’ne geçti. Bu dönemde, siyasetle ilgilenmeye başlayarak Rusya’daki başlıca devrimci akım olan Narodnikler’e (Rus Halkçıları) katıldı. 1876’da siyasi eylemlerinden ötürü okuldan atıldı. Aralık 1876’da St.Petersburg’daki Kazan Katedrali’nin önünde yapılan Rus tarihinin ilk büyük siyasi gösterisinin örgütleyicileri ve konuşmacıları arasında yer aldı. 1879’da Toprak ve Özgürlük adlı Narodnik örgüt içindeki bölünmede bireysel teröre karşı çıkan gruba katıldı ve bu grubun önderlerinden biri durumuna geldi. Çarlık polisinin artan baskıları nedeniyle Ocak 1880’de İsviçre’ye geçen Piehanov, bu tarihten Şubat Devrimi’nin gerçekleştiği 1917 yılına değin 37 yıl boyunca, Batı Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde siyasi mülteci olarak yaşadı.
Emeğin Kurtuluşu grubunu kurması
Batı Avrupa’ya geçtikten sonra Marxist öğretiyi benimseyen Piehanov, başta Komünist Manifesto olmak üzere Marx ve Engels’in birçok kitabını Rusça’ya çevirdi. 1883’te Cenevre’de ilk Rus Marxist örgütü olan Emeğin Kurtuluşu’nu kurdu ve programını kaleme aldı. Bu dönemde yazdığı Socialism and Political Struggle (Sosyalizm ve Siyasi Mücadele) ve Our Differences (“Farklarımız”) başlıklı incelemekriyle Narodnikler’in Rusya’nın toplumsal yapısı ve devrim stratejisine ilişkin tezlerine karşı etkili bir polemiğe girişti. Geniş kültürü ve kuramsal konuları geniş okuyucu kitlesine mal edebilen canlı üslubuyla kısa zamanda ün kazandı. Marx’ın yakın çalışma arkadaşı Friedrich Engels ile tanıştı ve dostluk kurdu. Kuruluşundan başlayarak II.Enternasyonal’in çalışmalarına ve kongrelerine katıldı. Bu örgütün çalışmaları içinde Bernstein revizyonizminin en etkili eleştiricilerinden biri olarak öne çıktı.
Piehanov, Rusya’da bir sosyal-demokrat partinin kurulması için yapılan çalışmalara da katıldı. Emeğin Kurtuluşu grubu adına Marxist ilkelere dayalı bir parti program taslağı hazırladı. 1895’te Cenevre’ye giden Lenin, orada Piehanov ile tanıştı. Lenin ve Piehanov özellikle Narodnikler’e karşı mücadelede ve bir sosyal demokrat hareketin oluşmasında işbirliği yapmaya karar verdiler. Bu işbirliğinin sonucunda 1900’de Iskra (Kıvılcım) adlı dergi yayımlanmaya başladı. 1898’de Minsk’te kurulan RSDİP’nin (Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi) bir organı olarak yayımlanan bu derginin yazı kurulunda Piehanov ve Lenin’in yanı sıra, Rus Marxist hareketinin önde gelen temsilcilerinden Martov, Akselrod, Vera Zasu-liç ve Potresov yer almaktaydı. Parti program ve tüzüğünü hazırlamakla görevlendirilen Iskra yazı kurulunun bu çalışmaları sırasında Lenin ile Piehanov arasında, Rus içşi sınıfının devrimci potansiyeli, işçi köylü ittifakı ve işçi sınıfı diktatörlüğü kavramları üzerinde ilk düşünce ayrılıkları ortaya çıktı. Ancak, Lenin ve Piehanov işbirliklerini büyük sorunlarla karşılaşmadan üç yıl boyunca sürdürdüler.
Menşevikler’e katılması
RSDİP’nin 1903’teki II.Kongresi’nde parti, Bolşevikler ve Menşevikler olmak üzere iki kanada bölündüğünde Piehanov önce Bolşevikler’in yanında yer aldı. Aynı kongrede, Iskra’nm yazı kuruluna Lenin, Piehanov ve Menşevikler’in önderlerinden Martov seçildi. Ancak, Martov, Menşevikler’in çoğunlukta olduğu eski yazı kurulunun görevini sürdürmesinde İsrar ettiği için Iskra çalışmalarına katılmadı. Piehanov Lenin’le birikte Iskra’yı altı sayı çıkardıktan sonra Menşevikler’in yanma geçti ve eski yazı kurulunun göreve çağrılmasını sağladı. Bunu izleyen yıllarda Bolşevikler’e, 1905 Devrimi sırasında silahlı ayaklanma çağrısının, Lenin’in köylülükle ilgili tezlerinin ve devrim stratejisine ilişkin görüşlerinin yanlış olduğunu ileri süren eleştiriler yöneltti.
1905 Devrimi’nin yenilgisini izleyen baskı yıllarında ise, Piehanov ile Bolşevikler arasında parti içinde Likidatörlük (Tasfiyecilik) olarak nitelendirilen eğilime karşı çıkmada ve yasadışı mücadelenin gerekliliğini savunmada yeni bir yakınlaşma oldu. Piehanov, bu arada bir süre Bolşevikler’in çıkardığı Zviezda (Yıldız) dergisine de yazılar yazdı. Ne var ki, bu işbirliği savaş sorunu üzerindeki görüş ayrılıkları nedeniyle bir süre sonra yeniden son buldu.
Piehanov I.Dünya Savaşı’nın öncesinde ve savaş süresince II.Enternasyonal’in milliyetçi politikasını onaylayarak Rusya’nın savaşa katılmasına karşı çıkmadı ve “zafere kadar savaş” çizgisini savunanlardan biri oldu. 1914’te kurulan Sosyal Demokrat Birlik grubunun önderi olarak, çarlık yönetimine son veren 1917 Şubat Devrimi’nden sonra Rusya’ya döndü. Kerenski’nin kurduğu Geçici Hükümet’te görev almayı kabul etmemesine karşın, savaşı sürdürmeye kararlı olan bu hükümeti destekledi. Bolşevikler’i iktidara getiren 1917 Ekim Devrimi’ne karşı çıkmakla birlikte silahlı karşıdevrim hareketlerini desteklemedi.
Siyasi görüşleri
Plehanov’un siyasi görüşleri, 19.yy’ın son yirmi yılında bir yandan Rusya’da Narodnikler’le, öte yandan II.Entemasyonal içinde Bemstein revizyoniz-miyle yapılan mücadeleler içinde biçimlenmiştir. Ple-hanov bu dönemde yazdıklarıyla Rus Manüstleri’nin tümüne ve bu arada Lenin’e öğretmenlik yapmıştır. Kuram-siyasi eylem bütünlüğünü vurgulayan yazılarıyla kuramsız eylem geleneği çok güçlü olan Rus devrimci hareketinin gelişmesinde önemli olmuştur. Rusya’da kapitalizmin geri ve güdük kalmış olması, Rus köyünün ortak mülkiyete dayalı eşitlikçi bir yapı taşıması gibi olgulardan hareket eden Narodnikler’in köylülüğe dayanan Rusya’ya özgü Sosyalizm savlarına karşı ilk etkili polemiği de Piehanov yapmıştır. Rusya’da kapitalizmin gelişmesinin Batı Avrupa’daki genel doğrultuya uyduğunu; toplumsal dönüşümü sosyalizm doğrultusunda değiştirebilecek tek ilerici gücün işçi sınıfı olduğunu savunmuştur.
Felsefe ve sanat üstüne görüşleri
Plehanov’un felsefi çalışmalarının önemli bir bölümü Neo-Kantçı akımların ve Pozitivizm’in eleştirisinden oluşur. Bireylerin ve büyük önderlerin tarihsel olayların gelişimini kısmen belirleyebileceğini kabul eden Plehanov’a göre büyük önderler ancak “zamanın toplumsal gereksinmelerini en iyi karşılayacak niteliklere sahip olduğu için büyüktürler. Hiçbir büyük adam, üretici güçlerin durumuna uymayan ilişkileri topluma kabul ettiremez. Bu anlamda onun gerçekten tarihi yapmasına imkân yoktur”. Böylece tarihi, “tarihin biricik etkeni olan toplumsal insan yapar”.
Piehanov, sanat, kültür ve edebiyat üzerine bir dizi çalışmasıyla, Rusya’da bir önceki kuşağın radikal düşünürleri olan Beiinski, Çemişevski ve Dobrolyubov’un maddeci estetik anlayışlarını sürdürmüştür. Unadressed Letters (“Adressiz Mektuplar”), The Proletarian Movement and Bourgeois Art (“İşçi Sınıfı Hareketi ve Burjuva Sanatı”), Art and Social Life (Sanat ve Sosyalizm) gibi yapıtlarda geliştirdiği sanatın toplumsal belirlenmesi ve sanatçının toplumsal işlevi üzerine görüşleri, burjuva sanat anlayışına yönelmiş güçlü eleştirilerdir. Bu çalışmalar, aynı zamanda, derin bir sanat tutkusunun ve zengin bir kültürün yarattığı hoşgörü ve incelik örnekleri ile zenginleşmiştir.
Piehanov önce Emeğin Kurtuluşu hareketinin önderi, sonra da RSDİP’nin kuruluş dönemi önderlerinden biri olarak, ülkesinde sosyal demokrat hareketin oluşmasında önemli rol oynamıştır. Bolşevik-Menşevik bölünmesini izleyen yıllarda sosyal demokrat hareket içindeki kişisel etkisi azalmıştır. Ancak 35 yıl boyunca yazdıklarında bir sürekliliği ve tutarlılığı koruyarak Marxist bir düşünür olarak saygınlığını korumuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Socialism and Political Struggle, 1883, ( Sosyalizm ve Siyasi Mücadele, 1967); Our Diffe-rences, 1885, (“Farklarımız”); N.C.Tchemischewsky, 1894, (“N.Ç.Çemişevski”); Anarckismus und Sozialismus, 1844, (“Anarşizm ve Sosyalizm”); Oçerki po istoriy materializma, 1894, (“Materyalizmin Tarihine Katkı”); On the Question of the Development of the Monistic Vievı of History, 1895, (Ing. çev. 1947), (“Birci Tarih Görüşünün Gelişim Sorunu Üzerine”); The Russian Worker in the Revolutionary Movement, 1895, (“Devrimci Harekette Rus İşçisi”); The Materialistic Conception of History, 1897, (“Tarihe Maddeci Bakış, 1935); The Role of Individual in History, 1898, (Ing. çev. 1940), (Tarihte Bireyin Rolü, 1982); Unadressed Letters, 1899, (“Adressiz Mektuplar”); The Proletarian Movement and Bourgeois Art, 1905, (“İşçi Sınıfı Hareketi ve Burjuva Sanatı”); Art and Social Life, 1912, (İne. çev. 1953), (Sanat ve Sosyalizm, 1967); The History of Russian Social Thought, 3 cilt, 1914, (İng. çev. 1938), (“Rus Toplumsal Düşüncesinin Tarihi”); Socineniya, (ö.s.), 24 cilt, 1923-1927, (“Yapıtlar”); Fundamental Prohlems of Marxism,(lng. çev. 1929), (Marksist Düşüncenin Temel Meseleleri, 1964); Smıf Mücadelesi, (Türk. çev. 1969, Komünist Manifesto’nun Rusça basımına önsöz).
• KAYNAKLAR: S.H.Baron, Plekhanov: The Father of Russian Mancism, 1963; V.Vaganyan, G.V.Plekhanov.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi