REID, Thomas (1710-1796)
Iskoç, filozof. Sağduyuya dayalı İskoçya Okulu’nun kurucusudur. İnsanda, gerçekleri kavrayan özgün bir yetinin bulunduğunu ileri sürmüştür.
26 Nisan 1710’da İskoçya’nın Strachan kentinde doğdu, 7 Ekim 1796’da Glasgow’da öldü. Yüksek görevlerde bulunmuş kimselerin yetiştiği eski bir ailedendi. Annesinin ataları da matematik, gökbilim ve tıp alanında ün yapmış kimselerdi. Önce doğduğu yerde öğrenim gördü, sonra Aberdeen’de Marechal Koleji’nde tanrıbilim okudu. Hutcheson ve Schaftsbury gibi filozofların görüşlerini benimseyen öğretmeni G.Tumbull’ün yazdığı Newton’un doğa felsefesiyle ilgili düşüncelerini içeren yapıtı okuyunca doğa bilimlerine eğilim duydu. 1736’da Oxford, Cambridge ve Londra gezilerine çıktı. 1737’de Aberdeen dolaylarında, New-Machar’da pastör (din görevlisi) olarak görevlendirildi. 1739’dan sonra Hume, Berkeley gibi filozofları inceledi, 1758’de arkadaşı Gregory ile The Wise Club adlı felsefe derneğini kurarak yazılarım yayımlamaya başladı.
Sağduyu yargılan, iç evren, dış evren
Reid gökbilim, matematik, tanrıbilim, mantık ve felsefe gibi geniş bir ilgi alanı oluşturan çalışmalarında insan, bilgi, evren ve Tanrı sorunlarına çözüm bulmayı amaçlar. Ona göre bilgi sorununu açıklığa kavuşturabilmek için, önce tinin ne olduğunu anlamak, onu kendi bütünlüğü içinde kavramak gerekir. Böyle birçalışma da insanı biri dış, öteki iç olmak üzere iki evrenle karşı karşıya getirir. Dış evren nesnelerin bulunduğu varlık alanıdır, bununla doğa bilimleri ilgilenir. İç evren ise kişinin Ben’iyle kuşatılmıştır, tinsel bilimlerin konusudur. Bu iki varlık alanının bilgileri de ayrıdır, ancak insanda bilmeyi sağlayan yeti tektir ve başlangıçtan beri tinde bulunur. Tinde bu yetiden başka özgün yargılar da vardır. Bunlar açık seçik olarak bilinmeden sağlıklı bir bilgi kuramı oluşturma olanağı yoktur. Kişinin Ben denen varlık alanında, iç deney ortamında bulunan bu özgün yargılar bilincin, başka bir deyişle sağduyunun konusudur. Sağduyunun bildiği, içerdiği bu yargılar kesindir, onlara uymayan her bilgi ise yanlıştır. Bu sağduyu yargıları içinde en önemlileri tözlerin varlığı, nesneler evreninin gerçekliği, olaylar arasında bir neden-etki bağlantısının bulunduğu türünden olanlardır.
Üç temel öge
Reid’in geliştirdiği algı kuramma göre dış nesnelerin kavranmasında üç temel öğe vardır. Birincisi algılanan nesneyle ilgili bir bilgi ya da kavramın varlığı, İkincisi nesnenin edimsel varlığını gösteren sağlıklı bir inanç, sonuncusu da bu inancın dolaysızlığı, bir usavurma ürünü olmayışıdır. Reid algı kuramı yanında bilmeyi sağlayan bilincin de önemini vurgular. Çünkü bilinç kişinin öznel düşüncelerini, anlığın bütün işlev ve görevlerini, tinin eğilimlerini, tutkularını, umut ve korkuları bilmeyi sağlar. Bu niteliği dolayısıyla bilinç, kişinin kendi iç evrenindeki, algılardan başka bir nesne değildir.İnsan tinlerin ve nesnelerin özünü bilemez, onun bilebildiği yalnız kendi düşünceleri, kendi içinde Ben adı verilen varlığın kuşattığı alandır.
Mantık sorunlarının çözümünde tümevarım yönteminden yararlanan Reid, bu konuda, zorunlu olmadığını ileri sürdüğü, on iki ilkenin bulunduğunu açıklar: Bilincin ya da iç duyunun ortaya koyduğu her nesne gerçektir. Kişinin bilincine vardığı düşünceler, tin, kişilik, Ben adı verilen varlıktır. Duyularla algılanan nesnelerin varlığından ve oldukları gibi algılandığından kuşku duyulamaz. Belleğin açık seçik olarak anımsattığı her olay gerçektir. Kişi kendi özdeşliğinden ve belleğin ulaşabileceği en eski dönemlerden beri var oluşunun sürekliliğine kesin gözüyle bakmalıdır. İnsan bütün eylemlerine, istencinin belirlemelerine, belli bir ölçüde, egemen olabilir. Gerçeği kavramaya yarayan doğal yetilerde yanılsama yoktur. Kişiye benzeyen varlıklarda da anlık ve dirim gücü bulunur. Kişi olarak birbirine benzeyenlerin özgür istençlerinden kaynaklanan birçok olay, az ya da büyük bir olasılıkla, önceden bilinmeyi engeller. Kimi yüz çizgileri, ses ayrımları, kimi davranışları, düşünceleri ve tinsel durumları açığa vurur, insanda doğal olarak kimi olgular konusunda bir iç tanıklığı, görüş konusunda da yetke vardır. Doğa düzeninde ortaya çıkacak bir olayın, benzer durum ve koşullar içinde, daha önceden olanlarla yakınlığı bulunabilir.
Zorunlu olan ilkeler, ilgili bilimlere göre, altıya ayrılır, bunların gerçekliğinden kuşku duyulamaz: Gramer, mantık, matematik, estetik, ahlak ve metafizik Bilgi edinmede en önemli olan üç öğe vardır, bunlar da töz, nedensellik ilkesi ve amaçlılık ilkesidir. Reid’e göre bencilliğin yedi öğesi vardır: içgüdü, alışkanlık, görev, çıkar, duygulanım, istek, eğilim. Bunlar üç bölümde toplanır ve üç ilkeye bağlanır: Mekanik eylem ilkesi, hayvansal eylem ilkesi, usa dayalı eylem ilkesi.
Reid’in geliştirdiği sağduyu ve bilinç kuramı, felsefe tarihinde İskoçya Okulu adı verilen öğretinin temelini oluşturmuş, bu görüşü benimseyen yeni filozofların ortaya çıkmasına olanak sağlamıştır. Bu filozoflar arasında en etkilileri Stewart, Thomas Brown ve Hamilton’dır.
• YAPITLAR (başlıca): Inqtiiry into the Human Mind on the Principle of Common Sense, 1764, (“İnsan Anlığı Konusunda Sağduyu İlkelerine Göre Araştırmalar”); Essays on the Intellectuel Powers of Man, 1785, (“Anlığın Yetileri Üstüne Denemeler”).
• KAYNAKLAR: A.B.Jensen, Gestaltanalytische Unter-suchungen zur Erkenntnislehre T. Reid’s, 1941; M.Kappers, Der Common Sense hei Reid, 1890; M.F. Sciacca, La Filo-sofıa di T. Reid, 1965.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi